Tản mạn v� ngư�i Việt: Sự tệ hại của văn hóa “khôn l�i�

Trong cách ứng xử của ngư�i Việt, không khó để nhận ra một nét ‘văn hóa’ đặc thù, đó chính là “khôn l�i�. Nó phản ánh trong m�i ngóc ngách của đ�i sống, và đang trở thành mối nguy hại trong th�i đại hội nhập văn minh.

�ứng xếp hàng ở quầy thanh toán siêu thị, có hai đứa trẻ đứng gần nhau. Ngư�i mẹ đứa trẻ đứng sau bảo nó chen lên tính ti�n trước, nó không nghe l�i và vẫn xếp hàng theo đúng thứ tự.

Khi ra ngoài, ngư�i mẹ ấy mắng con: “Mày ngu lắm, mua ít đồ thì giành tính trước cho nhanh. Chắc sau này ra đ�i toàn bị chúng nó ngồi trên đầu thôi!�. �ứa bé ngây thơ cúi gằm nhận lỗi.

Thái độ bực tức của bậc phụ huynh kia không phải là cá biệt. Xuất phát từ tâm lý lo sợ con mình bị thiệt thòi, con mình bị mất cơ hội tốt, nên một số cha mẹ Việt dạy con thói khôn l�i, đi tắt, nhằm đạt được lợi ích một cách ngắn nhất, dễ dàng nhất mà không phải tốn nhi�u công sức h�c h�i, lao động.

Từ những câu tục ngữ xa xưa: “Khôn ăn ngư�i, dại ngư�i ăn�, “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài�, “ông đưa chân giò, bà thò chai rượu�... �ã phản ánh tư tưởng tiểu nông bao gồm những thói quen, tập quán, phong tục, hành vi và thái độ ứng xử của ngư�i Việt với phương thức sản xuất nh� và những đi�u kiện sinh hoạt phù hợp với bối cảnh nông nghiệp, nông thôn dẫn đến cách nghĩ của h� cũng hết sức vụn vặt, lẻ tẻ, không có tầm nhìn xa, không có tính chiến lược, thiếu khả năng khái quát tổng hợp.

Thói cục bộ, bản vị địa phương cũng là một đặc điểm tâm lý nổi bật của ngư�i Việt xưa: “Một ngư�i làm quan cả h� được nh��, dẫn đến việc kéo bè kéo cánh, ít giao lưu mở rộng quan hệ nên đã hạn chế rất nhi�u đến tầm nhìn cũng như sự phong phú v� nhân cách.

H� chỉ thấy lợi trước mắt, không thấy lợi lâu dài, chỉ thấy lợi ích cá nhân, không thấy lợi ích tập thể. “Bè ai ngư�i nấy chống/ Ruộng ai ngư�i ấy đắp b��. Sống trong một làng quây quần vài chục, nhi�u thì trên trăm nóc nhà, nhà ai có việc gì thì chỉ trong một khoảng th�i gian rất ngắn, chuyện xảy ra ở đầu làng, cuối làng đã biết.

Dư luận tạo ra tiếng tăm, tai tiếng, đi�u tiếng. �i�u này làm nảy sinh tâm lý sĩ diện cá nhân, sống phụ thuộc rất nhi�u vào đi�u tiếng bên ngoài. Ngư�i ta sống theo dư luận và tự mình đi�u chỉnh ứng xử theo dư luận đó.

Khi giáo dục con trẻ, h� cũng dựa vào thói quen, dựa vào kinh nghiệm, lo sợ con em mình“khôn nhà dại chợ�. Do đó tâm lý khó tiếp thu cái mới, ngại thay đổi để an phận thủ thừa, quen nín nhịn, nín nhịn cả với đi�u chướng tai, gai mắt bởi “Một đi�u nhịn chín đi�u lành�, vì cái lợi của bản thân mà làm ngơ trước sự bất công xảy ra quanh mình.

Tư duy của ông bà cha mẹ Việt vẫn còn ảnh hưởng không nh� đến nhân cách của lớp trẻ hôm nay. Và nguy hại là, khôn l�i, láu cá đôi lúc còn bị đánh đồng với văn hóa ứng xử, được cho là cách thức giao tiếp khôn khéo, nhạy bén, thức th�i.

Có lẽ rõ nhất vẫn là ở nơi chốn cơ quan, công sở. Thói luồn lách, nịnh bợ cấp trên, để đón th�i cơ, để giành suất “đi tắt đón đầu� mau chóng thăng quan tiến chức. �ội trên tất phải đạp dưới, h� chia bè phái để thu nạp ngư�i thân, h� hàng, đệ tử. Mặt khác lại thanh trừng những ngư�i có chính kiến đối lập, những ngư�i không xu nịnh, trung thực và cầu tiến.

Nhưng khi ra ‘biển lớn, sóng to’, thói khôn l�i, ranh vặt khó phát huy tác dụng, thậm chí còn khiến ngư�i Việt mất điểm trước bạn bè quốc tế.

Còn nhớ những vụ ồn ào v� chen lấn, xô đẩy, lấy quá nhi�u thức ăn tự ch�n trong các chuyến du lịch nước ngoài của một bộ phận du khách Việt Nam cho đến các thương vụ mua bán lớn bị phía nước ngoài phạt vì vi phạm các đi�u khoản hợp đồng, và đau xót hơn là bị lừa đảo vì thói “tham bát b� mâm� của chính ngư�i Việt với nhau.

Một vị tiến sĩ cho rằng: “Thương lái Trung Quốc đặt hàng trồng khoai lang rồi b� chạy, sau đó đến thu gom dứa, cau non, sầu riêng non, bông thanh long… và tiếp tục biến mất. � đồ của thương lái Trung Quốc như thế nào chưa bàn tới nhưng trước tiên là do ngư�i Việt ham lợi�.

Còn theo nhà nghiên cứu văn hóa Bùi Tr�ng Hi�n: “Khôn l�i thể hiện tầm phát triển của dân trí xã hội còn chứa đựng nhi�u ‘bản năng tự nhiên’. Trong một xã hội văn minh, sự giành giật bản năng hoang dã luôn cần được kiểm soát bởi hệ thống luật pháp/đạo đức. Nếu không, nó sẽ kìm hãm xã hội ở dạng chậm phát triển, thậm chí không chịu phát triển. Cái sự khôn l�i lan tràn trong xã hội ta, tôi cho đó là đi�u đáng buồn bởi nó sẽ chi phối cơ bản lòng tốt nói chung của con ngư�i.�

Văn hóa ứng xử trong xã hội văn minh hội nhập là cả một quãng đư�ng dài cần phải h�c h�i, tiếp thu và không ngại phá b� những tư tưởng lạc hậu, hẹp hòi, bảo thủ. “Chân thành là sự khôn ngoan cao cấp� – L�i này có lẽ luôn thích hợp.

Theo Dantri