CATHOLIC VIỆT – DÃ’NG VÄ‚N HÓA ÄÆ N CÔI (1)
Äạo Công giáo bắt đầu được du nháºp và o Việt Nam từ giữa thế ká»· XVI. Äến nay, cả nÆ°á»›c có khoảng gần chục triệu giáo dân, chiếm khoảng 10% dân số. Há» là ngÆ°á»i Việt. ÄÆ°Æ¡ng nhiên. Và cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên há» có ná»n tảng (yếu tố gốc rá»…, bá»n vững) của văn hóa Việt, nhÆ°ng cÆ¡ tầng (các biểu hiện bá» nổi, khả biến) đã có nhiá»u Ä‘iểm khác biệt so vá»›i bá»™ pháºn còn lại của ngÆ°á»i Việt. Sá»± khác biệt đó, được quy định bởi sá»± khác biệt vỠđức tin, vá» thế giá»›i quan và nhân sinh quan. Cá»™ng Ä‘oà n giáo dân đã sáng tạo nên má»™t dòng văn hóa má»›i trong lòng cá»™ng đồng dân tá»™c/quốc gia Việt Nam. Äáng tiếc, từ bao năm nay, dòng văn hóa nà y hầu nhÆ° không được quan tâm nghiên cứu và quảng bá đúng mức.
Nói nhÆ° thế, không có nghÄ©a là Công giáo Việt Nam không được nghiên cứu. Ngược lại, Việt Nam có hẳn má»™t Ban Tôn giáo ChÃnh phủ, hai Viện Nghiên cứu Tôn giáo, và nhiá»u Trung tâm có chức năng nghiên cứu tôn giáo. Các Ä‘Æ¡n vị nà y Ä‘á»u có bá»™ pháºn nghiên cứu vá» Catholic Việt vá»›i nhiá»u cấp Ä‘á»™ Ä‘á» tà i khác nhau (Ä‘á» tà i cấp nhà nÆ°á»›c, cấp bá»™, cấp cÆ¡ sở). Nhiá»u công trình nghiên cứu vá» Công giáo Việt Nam đã được công bố. Nhiá»u luáºn án tiến sÄ©, luáºn văn thạc sÄ©, khóa luáºn tốt nghiệp đại há»c vá» Công giáo Việt Nam đã được bảo vệ. Má»™t số nhà nghiên cứu cÅ©ng quan tâm nghiên cứu, giá»›i thiệu các giá trị trong kiến trúc Công giáo Việt Nam. Thế nhÆ°ng, trên thá»±c tế, văn hóa của cá»™ng Ä‘oà n giáo dân Việt Nam vẫn còn tÆ°Æ¡ng đối xa lạ vá»›i Ä‘a số công chúng Việt. Vì sao váºy?
Hiểu theo cách Ä‘Æ¡n giản nhất, văn hóa là tất cả những gì mà chủ thể ÄANG CÓ, ÄANG LÀM, và ÄANG NGHĨ. Váºy nhÆ°ng, ngoại trừ các ấn phẩm giá»›i thiệu kiến trúc nhà thá» gần vá»›i văn hóa há»c thuần túy, hầu hết các công trình khác Ä‘á»u tiếp cáºn Công giáo Việt Nam dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ chÃnh trị – xã há»™i, những góc nhìn hẹp trong văn hóa há»c. Các nghiên cứu nà y cÅ©ng chủ yếu táºp trung và o mục Ä‘Ãch “phát triển bá»n vững xã há»™i” theo định hÆ°á»›ng xã há»™i chủ nghÄ©a; tức là nghiên cứu để tìm kiếm các giải pháp “thuần hóa cá»™ng Ä‘oà n giáo dân” theo quan Ä‘iểm của đảng. Các nghiên cứu nhằm giá»›i thiệu vẻ đẹp trong phong tục, táºp quán, nếp sống, lối nghÄ©, phÆ°Æ¡ng thức ứng xá», và cấu trúc sinh hoạt thÆ°á»ng ngà y của giáo dân hầu nhÆ° vắng bóng. Ngoại trừ báo NgÆ°á»i Công giáo Việt Nam, các tá» báo khác rất Ãt khi có bà i viết vá» Ä‘á»i sống giáo dân; nếu có, chủ yếu cÅ©ng là những bà i viết vá» gÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i tốt việc tốt, ca ngợi các cá nhân giáo dân sống “tốt Ä‘á»i, đẹp đạo”, “kÃnh Chúa yêu nÆ°á»›c”. Các bà tÃch của Công giáo vẫn là điá»u “bà ẩn” đối vá»›i Ä‘a số bạn Ä‘á»c.
Nếu không có mạng internet, không có Google, không có website của các giáo pháºn, đến nay cá»™ng Ä‘oà n Công giáo Việt Nam vẫn là má»™t ốc đảo xa lạ. NhÆ°ng Google hay website của các giáo pháºn cÅ©ng chỉ là kênh tra cứu. Nếu các nhà nghiên cứu vẫn theo định hÆ°á»›ng nhÆ° hiện nay, văn hóa Công giáo Việt Nam vẫn là má»™t thá»±c thể Ä‘Æ¡n côi, lặng lẽ chảy bên cạnh dòng văn hóa quốc gia/dân tá»™c, rất Ãt được hiểu biết tÆ°á»ng táºn.
(còn nữa)
Ảnh: nhà thá» Äá Phát Diệm – má»™t tuyệt phẩm kiến trúc Việt Nam, do ngÆ°á»i Việt thiết kế và thi công từ cuối thế ká»· XIX, hoà n thà nh đầu thế ká»· XX
Nguồn bà i viết: https://www.facebook.com/thanhson.mai.16/posts/2519553901396884
Mai Thanh SÆ¡n
CATHOLIC VIỆT – DÃ’NG VÄ‚N HÓA ÄÆ N CÔI (2)
Äể hiểu biết vá» má»™t dòng văn hóa, công chúng thÆ°á»ng tiếp cáºn từ nhiá»u kênh thông tin khác nhau. Trên thá»±c tế, số ngÆ°á»i Ä‘á»c các nghiên cứu chuyên sâu không nhiá»u. Äa số nghe/Ä‘á»c từ các kênh truyá»n thông đại chúng hoặc cảm nháºn qua các tác phẩm văn há»c nghệ thuáºt. Chuyện nà y phổ biến cả ở Tây và Ta. Khác chăng là ở chá»—, trong các quốc gia có tá»± do báo chà và văn há»c nghệ thuáºt, các hiện tượng văn hóa luôn được nhìn từ nhiá»u chiá»u cạnh khác nhau. Ở Việt Nam thì không phải váºy. Sau 1954 ở miá»n Bắc, và sau 1975 trên cả nÆ°á»›c, má»i hiện tượng văn hóa Ä‘á»u phải được nhìn nháºn, phân tÃch, và đánh giá dÆ°á»›i quan Ä‘iểm của Äảng. Dòng văn hóa Công giáo Việt Nam, nếu được nghiên cứu hay phản ánh trong văn há»c nghệ thuáºt, cÅ©ng không nằm ngoà i mặc định đó.
Sá»± mặc định của Äảng và Nhà nÆ°á»›c vô hình trung đã trở thà nh má»™t rà o cản rất khó vượt qua trong việc phản ánh hiện thá»±c/bản chất Ä‘á»i sống văn hóa Công giáo Việt. Quan Ä‘iểm của nhà thá» Công giáo khác biệt rất lá»›n so vá»›i quan Ä‘iểm chÃnh thức của đảng cầm quyá»n. Vì thế, hầu hết các tác giả là ngÆ°á»i Công giáo, nếu viết vá» các vấn Ä‘á» gai góc của cá»™ng Ä‘oà n giáo dân, Ä‘á»u không thể xuất bản được các ấn phẩm của mình. Tuyệt đại Ä‘a số tác giả viết/xuất bản vá» Ä‘á»i sống Công giáo Việt Nam Ä‘á»u là ngÆ°á»i ngoại đạo, và ăn lÆ°Æ¡ng nhà nÆ°á»›c. Hiện trạng được phản ánh trong các ấn phẩm của các tác giả nà y không phải là toà n bá»™ sá»± tháºt, chÆ°a chạm được đến những góc khuất trong tâm hồn giáo dân.
Văn há»c nghệ thuáºt miá»n Nam thá»i kỳ 1954-1975 tôi không dám bà n. NhÆ°ng ở miá»n Bắc, sau 1954, dÆ°á»ng nhÆ° Ä‘á»™c giả chỉ biết nhiá»u nhất đến Ä‘á»i sống của cá»™ng Ä‘oà n giáo dân thông qua “Xung Ä‘á»™t” của Nguyá»…n Khải, “Nắng” của Nguyá»…n Thế PhÆ°Æ¡ng, “Äá»™i công an số 6″ của Văn Phan, “Bão biển” và “Äất mặn” của Chu Văn, “Cuá»™c Ä‘á»i bên ngoà i” của VÅ© Huy Anh. Chấm hết. Má»™t số truyện ngắn của các tác giả khác hầu nhÆ° bị rÆ¡i và o quên lãng ngay sau khi xuất bản.
“Nắng” và “Äá»™i công an số 6″ viết vá» cá»™ng Ä‘oà n giáo dân thuá»™c giáo pháºn Phát Diệm thá»i kỳ 1945-1954. Xuyên suốt các tác phẩm nà y là cuá»™c đấu tranh giữa “các chiến sÄ© cách mạng” chống lại “bá»n phản Ä‘á»™ng Ä‘á»™i lốt thầy tu”. Hình ảnh các giáo dân thiện lÆ°Æ¡ng tÆ°Æ¡ng đối má» nhạt và há» luôn được thể hiện trong tâm trạng giằng xé. Ãm ảnh ngÆ°á»i Ä‘á»c kinh khủng hÆ¡n, chÃnh là hình ảnh các linh mục mặc áo chùng thâm, xách súng Ä‘i cà n quét, bắn giết.
“Xung Ä‘á»™t”, “Bão biển” và “Äất mặn” viết vá» cá»™ng Ä‘oà n giáo dân thuá»™c giáo pháºn Bùi Chu những năm hợp tác hóa. Äa số chức sắc Công giáo được miêu tả trong 3 bá»™ tiểu thuyết nà y Ä‘á»u là đại diện cho “các thế lá»±c cháºm tiến/phản Ä‘á»™ng, luôn âm mÆ°u chống phá cách mạng, ngăn trở công cuá»™c xây dá»±ng chủ nghÄ©a xã há»™i”. Hình tượng các giáo dân có “tÆ° tưởng tiến bá»™, yêu nÆ°á»›c, yêu chủ nghÄ©a xã há»™i” được xây dá»±ng gượng gạo, thiếu chân thá»±c.
Không thể phủ nháºn rằng, thá»i kỳ 1946-1954, dÆ°á»›i quyá»n của Giám mục Lê Hữu Từ và linh mục Hoà ng Quỳnh, giáo pháºn Phát Diệm từng có má»™t Ä‘á»™i dân binh, được vÅ© trang đầy đủ, ủng há»™ quân Ä‘á»™i Pháp và tham gia bá»™ máy quản lý địa phÆ°Æ¡ng. Äạo quân nà y từng là m mÆ°a là m gió ở vùng tây nam Ninh Bình, phối hợp vá»›i quân Ä‘á»™i Pháp và quân Ä‘á»™i quốc gia của quốc trưởng Bảo Äại, tiến hà nh nhiá»u hoạt Ä‘á»™ng quân sá»±, gây nhiá»u thiệt hại cho Việt Minh và dân chúng. NhÆ°ng nếu coi đó là những đại diện chÃnh/tiêu biểu cho cá»™ng Ä‘oà n giáo dân hay bá»™ mặt của giáo pháºn, e rằng những ngÆ°á»i viết đã quá thiên kiến và phiến diện.
Khi má»›i xuất bản, “Bão biển” và “Äất mặn” cÅ©ng đã gây nên những cuá»™c tranh luáºn trên văn Ä‘Ã n. Cả hai tác phẩm nà y Ä‘á»u gặp phản ứng quyết liệt của cá»™ng Ä‘oà n giáo dân. Mặc dù váºy, “Bão biển” vẫn được trÃch dẫn Ä‘Æ°a và o sách giáo khoa văn há»c giảng dạy trong nhà trÆ°á»ng. Bá»™ phim chuyển thể từ “Bão biển” có nhan Ä‘á» “Ngà y lá»… thánh” bị tẩy chay ở hầu hết các vùng Công giáo. NhÆ°ng trong Liên hoan phim Việt Nam lần thứ IV (1977), “Ngà y lá»… thánh” đã được trao giải Bông sen bạc.
“Bão biển” và “Ngà y lá»… thánh” là những tác phẩm văn há»c nghệ thuáºt có ảnh hưởng lá»›n nhất đến góc nhìn của những ngÆ°á»i ngoại đạo đối vá»›i văn hóa Công giáo Việt Nam.
“Cuá»™c Ä‘á»i bên ngoà i” của VÅ© Huy Anh xuất bản và o đầu tháºp niên 1980, được giá»›i văn nghệ đánh giá tÆ°Æ¡ng đối tốt. Má»™t và i nhà phê bình nháºn định rằng, đây là tác phẩm văn há»c viết vá» Ä‘á» tà i Công giáo thà nh công, chân thá»±c, và miêu tả diá»…n biến tâm lý má»™t cách logic. Tuy nhiên, không thể phủ nháºn má»™t thá»±c tế: những thông Ä‘iệp chÃnh trị được tác giả thể hiện rất lá»™ liá»…u.
Ảnh: Má»™t cảnh trong phim “Ngà y lá»… thánh” của đạo diá»…n Bạch Diệp (chôm trên mạng).
Nguồn bà i viết
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=2522805304405077&set=a.1191546340864320&type=3&theater
Mai Thanh SÆ¡n
CATHOLIC VIỆT – DÃ’NG VÄ‚N HÓA ÄÆ N CÔI (3)
Má»™t cá»™ng đồng ngót chục triệu tÃn hữu, có chung đức tin, có lịch sá» hÆ¡n 400 năm, hiển nhiên phải có má»™t ná»n văn hóa già u có, phong phú và đa dạng. Váºy nhÆ°ng, ở Việt Nam, Ä‘a số công chúng ngoại đạo dÆ°á»ng nhÆ° chỉ biết đến văn hóa Công giáo thông qua kiến trúc nhà thá» và ngà y Thiên Chúa giáng sinh (Noel). Nhà thá» là váºt thể có thể nhìn thấy, có thể cho chúng ta cÆ¡ há»™i chiêm ngưỡng vẻ đẹp của các phong cách kiến trúc khác nhau trên thế giá»›i mà không phải Ä‘i đâu xa. Noel từ nhiá»u năm nay đã là ngà y há»™i chung của cả nÆ°á»›c, không phân biệt tôn giáo/tÃn ngưỡng. Vá»›i các bạn trẻ ngoại đạo, Noel là cÆ¡ há»™i “xuống Ä‘Æ°á»ng ăn chÆ¡i nhảy múaâ€, khoe quần áo đẹp. Há» chả có đức tin gì, vui là chÃnh. Äiá»u ấy chả sao. Còn trẻ là phải váºy. Mai nà y có gia đình, sấp mặt vá»›i cÆ¡m áo gạo tiá»n, tÃnh sau.
NhÆ°ng văn hóa Công giáo Việt không chỉ có váºy. Äó còn là má»™t ná»n tảng giáo lý có tÃnh định hÆ°á»›ng vá»›i niá»m tin tuyệt đối và o Thiên Chúa (ba ngôi). Äó còn là má»™t hệ thống giáo luáºt chặt chẽ vá»›i những Ä‘iá»u khoản rất cụ thể, khắt khe nhÆ°ng không hà khắc. Äó còn là má»™t cấu trúc xã há»™i hoà n bị, bao gồm nhiá»u mắt xÃch khác nhau, cả quan phÆ°Æ¡ng và phi quan phÆ°Æ¡ng. Tổ chức quan phÆ°Æ¡ng Công giáo gồm 3 cấp: giáo há»™i hoà n vÅ© (Tòa Thánh), giáo há»™i địa phÆ°Æ¡ng (Tòa Giám mục) và giáo xứ. Trong hệ thống nà y, còn có các mắt xÃch trung gian liên kết nhÆ° giáo miá»n, giáo tỉnh, hạt đạo (giáo hạt) và há»™i đồng giám mục. Cấu trúc phi quan phÆ°Æ¡ng dá»… nháºn thấy nhất là các dòng tu, tu há»™i/tu Ä‘oà n.
Sâu xa hÆ¡n, rất rất Ãt ngÆ°á»i ngoại đạo hiểu được, đó là các nguyên lý chÃnh tạo nên cấu trúc sinh hoạt thÆ°á»ng ngà y của các tÃn hữu Công giáo Việt: hiệp thông và phụng vụ. Hiệp thông được hiểu là sá»± tham dá»±, chia sẻ, trao ban và lãnh nháºn. Phụng vụ, thoạt kỳ thủy chỉ được hiểu là “nghi thức phụng thá» Thiên Chúaâ€. NhÆ°ng sau nà y, Tân Æ°á»›c chỉ rõ, ngoà i mối liên hệ vá»›i Thiên Chúa, phụng vụ còn bao hà m má»™t nghÄ©a khác, đó là “sá»± phục vụ trong anh emâ€. Nói má»™t cách rõ rà ng hÆ¡n, phụng vụ còn là “sá»± tham dá»±, chia sẻ, trao ban và lãnh nháºn†giữa các tÃn hữu vá»›i nhau (giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i). Äây chÃnh là những Ä‘iểm mấu chốt, quy định phÆ°Æ¡ng thức ứng xá» hà ng ngà y của má»—i giáo dân.
Theo giáo lý Công giáo, Chúa Giê-su hiện diện trong Bà TÃch Thánh Thể. Và NgÆ°á»i má»i gá»i má»—i tÃn hữu phải luôn ý thức vá» ba sá»± hiện diện chÃnh: (i) sá»± hiện diện của má»—i tÃn hữu đối vá»›i Thiên Chúa, (ii) sá»± hiện diện của má»—i tÃn hữu đối vá»›i các tÃn hữu khác; và (iii) sá»± hiện diện của má»—i tÃn hữu đối vá»›i thế giá»›i thụ tạo. NhÆ° váºy, chúng ta có thể hình dung rằng, trong cuá»™c sống của mình, má»—i tÃn hữu Công giáo Ä‘á»u có 3 Ä‘iểm tá»±a chÃnh: Thiên Chúa, đạo hữu, và “thế giá»›i thụ tạoâ€. “Thế giá»›i thụ tạo†được nhắc đến ở đây chÃnh là môi trÆ°á»ng thiên nhiên quanh ta, cho chúng ta những Ä‘iá»u kiện sống cần thiết tối thiểu. Äể đảm bảo cuá»™c sống luôn bình hòa, ổn định và phát triển, hà ng ngà y má»—i tÃn hữu thÆ°á»ng xuyên phải hiệp thông vá»›i Thiên Chúa, hiệp thông vá»›i nhau, và hiệp thông cả vá»›i “thế giá»›i thụ tạoâ€.
Má»™t thà nh tá»±u quan trá»ng không thể không kể đến của văn hóa Công giáo Việt, chÃnh là sá»± sáng tạo, phát triển và truyá»n bá chữ Quốc ngữ. Äây là sá»± kiện có ảnh hưởng rất lá»›n đến quá trình phát triển dân trà và văn hóa Việt. Tháºm chÃ, chữ Quốc ngữ còn góp phần rất lá»›n và o quá trình thống nhất đất nÆ°á»›c, nâng tầm quốc gia lên má»™t vị thế má»›i.
Mặc dù phong phú, Ä‘a dạng và có ảnh hưởng lá»›n nhÆ° váºy, văn hóa Công giáo Việt vẫn mang má»™t thân pháºn côi cút. Công giáo vẫn được coi là “vấn Ä‘á» nhạy cảmâ€. Tầng sâu văn hóa còn ẩn tà ng trong cuá»™c sống hà ng ngà y của giáo dân vẫn chÆ°a được tìm hiểu/giá»›i thiệu má»™t cách hệ thống. Tiếng nói của ngÆ°á»i trong cuá»™c chÆ°a được lắng nghe đầy đủ. Ngay cả vá»›i chữ Quốc ngữ, má»™t thà nh tá»±u văn hóa mà má»—i ngÆ°á»i chúng ta Ä‘á»u sá» dụng hà ng ngà y, nhà nÆ°á»›c vẫn chÆ°a có má»™t định hÆ°á»›ng hay chÆ°Æ¡ng trình nghiên cứu xứng tầm. Ãt ngÆ°á»i biết được rằng, trong các há»™i Khoa há»c Lịch sá», há»™i Ngôn ngữ há»c, Viện Sá» há»c và Viện Ngôn ngữ há»c Ä‘á»u không có bất cứ chuyên gia nà o nghiên cứu vá» lịch sá» hình thà nh và phát triển chữ Quốc ngữ. Cuốn lịch sá» chữ Quốc ngữ đầu tiên được đông đảo Ä‘á»™c giả biết đến là do má»™t vị linh mục viết. CÅ©ng Ãt ngÆ°á»i biết được rằng, tác giả của táºp lịch sá» Việt Nam đầu tiên viết bằng chữ Quốc ngữ là Bento Thiện, má»™t giáo dân ngÆ°á»i Việt. Và ông viết nó từ năm 1659, sá»›m hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i các bá»™ sách lịch sá» viết bằng chữ Quốc ngữ được biết đến hiện nay.
Mai Thanh SÆ¡n.