Tôn giáo, triết h�c và thần h�c

Tương quan giữa triết h�c và thần h�c là một đ� tài đã được nghiên cứu rộng rãi từ nhi�u gốc độ khác nhau, đặc biệt từ các thập niên 1970-80. Song song với hiện tượng này là sự nở rộ của các trư�ng phái thần h�c mới như thần h�c tiên nghiệm, thần h�c giải thích, thần h�c phân tích, thần h�c tương quan liên đới, thần h�c phụ nữ, thần h�c giải phóng và các hình thức thần h�c chính trị, v.v. Một khi thần h�c gia có nhu cầu cập nhật hóa các vấn đ� liên quan đến đ�i sống đức tin trong bối cảnh xã hội, h� không ngần ngại dùng các phạm trù từ triết hiện sinh, hiện tượng luận, triết ngôn ngữ, cấu trúc luận, triết phân tích, triết phê phán xã hội, v.v. để khai triển các phương pháp thần h�c thích ứng cho hoàn cảnh của h�. Trong bối cảnh đa dạng và phức tạp này, triết h�c, thần h�c và tôn giáo thư�ng có cùng các ngôn ngữ và phạm trù tri thức chồng chéo với nhau. Do đó muốn hiểu rõ mối tương quan giữa triết h�c và thần h�c, chúng ta cần phân biệt phạm vi của mỗi truy�n thống này.

Trước tiên, cả hai truy�n thống triết h�c và thần h�c có cùng mối lưu tâm với tôn giáo, đó là các vấn đ� tối hậu của con ngư�i. Phạm vi của tôn giáo thì rất bao la, xuất phát từ cách sống đức tin và các bản văn “kinh điển� của cộng đoàn với mục đích giải quyết các mối ưu tư, ni�m an ủi cùng hy v�ng cho cuộc sống nhân sinh. Truy�n thống tôn giáo có nguồn năng lực không bao gi� cạn kiệt đến từ “mythos� (thần thoại), tức là chi�u kích huy�n nhiệm của cuộc sống tâm linh. Tôn giáo hàm chứa tất cả những gì liên quan đến thực tại tối hậu và hạnh phúc của con ngư�i.

Triết h�c cũng muốn tìm hiểu căn nguyên của m�i sự và hoạt động tri thức cùng tâm linh của con ngư�i. Nhưng triết h�c Tây phương bắt nguồn từ những suy tư phê phán của n�n văn minh Cổ đại. �ối với các triết gia ti�n Socrates, minh triết  là nỗ lực truy tìm căn nguyên của vũ trụ bằng cách tách biệt “logos� (lý lẽ, l�i) ra kh�i “mythos.� Sau Socrates, hành trình truy vấn không ngừng của “logos� được nối kết với lòng yêu mến sự khôn ngoan, và triết h�c (philo-sophis) từ từ được khai triển ra thành những câu h�i v� bản chất của thực tại, n�n tảng cho tri thức và tiêu chuẩn cho đ�i sống đạo đức.

Thần h�c cũng có một lịch sử lâu dài dùng phương pháp suy tư phê phán của triết h�c để khai triển các chủ đ� tôn giáo. Nhưng vì thần h�c muốn kết nối “đức tin� với “lý trí� cho nên sứ mệnh của nó mang tính nước đôi; thần h�c dùng phương pháp của “logos� để tìm hiểu và triển khai những gì được mặc khải từ tôn giáo (theos). Như thế sự khác biệt giữa triết h�c (philo-sophis) và thần h�c (theo-logos) không phải là tôn giáo nhưng là phương cách mỗi truy�n thống tiếp cận các vấn đ� tối hậu của tôn giáo. Bây gi� chúng ta hãy đi sâu vào nội dung và chức năng riêng biệt của triết h�c và thần h�c.

Thần h�c và triết h�c lưu tâm đặc biệt v� tôn giáo là vì tôn giáo có khả năng mở rộng chân tr�i hiểu biết của con ngư�i vốn đang sống trong thế giới “bên này� nhưng lại có những cảm thức v� những gì thuộc v� thế giới “bên kia.� Tôn giáo tồn tại để nhắc nhở chúng ta rằng thực tại không chỉ v� cái “là� mà còn cả cái “sẽ là�.  Tôn giáo cố gắng bảo trì chi�u kích siêu việt của cuộc sống bằng cách đối đầu các vấn đ� tối hậu của con ngư�i: Làm thế nào sống trong thế giới trần tục này mà con ngư�i có thể chạm đến chi�u sâu thánh thiêng của hiện hữu?  Nên dùng ngôn ngữ nào để nói v� �ấng Tối Cao vốn vượt qua m�i giới hạn?  Thân phận và ý nghĩa đ�i ngư�i sẽ là gì trong vũ trụ hầu như vô biên và ngẫu nhiên này?  �ể trả l�i các vấn nạn này tôn giáo m�i g�i con ngư�i dấn thân và phó thác, hành động và dùng ngôn ngữ như thể chúng ta đang “cư ngụ� trong thế giới của ni�m tin.  Có như thế thì chúng ta mới có thể trải nghiệm và nắm bắt những gì được xem là thánh thiêng và huy�n nhiệm. Nhưng “kinh nghiệm tôn giáo� thì luôn pha trộn tính chủ quan lẫn khách quan. Khi dùng ngôn ngữ để mô tả kinh nghiệm tôn giáo, chúng ta sẽ gặp các vấn đ� khác: làm sao ngôn ngữ và biểu tượng tôn giáo có thể bảo đảm là luôn quy v� thực tại siêu việt? hay tránh kh�i hố sâu của ngẫu tượng hay thần tượng hóa?  Ngôn ngữ tôn giáo có khả năng mở rộng chân tr�i siêu nghiệm nhưng nó cũng ti�m tàng các ý thức hệ hay ý đồ thầm kín khác. Tôn giáo không muốn bị sai lầm trong sứ mệnh hướng dẫn con ngư�i tìm hạnh phúc tối hậu. Tôn giáo muốn lưu truy�n “chân lý� nó đã lãnh nhận một cách hợp lý. Vì thế tôn giáo cũng cần phải phê phán v� các dùng ngôn ngữ và biểu tượng của chính mình. Một khi tôn giáo muốn đáp trả nhu cầu căn bản này thì nó sẽ không tránh kh�i vay mượn các phạm trù tri thức từ triết h�c và bối cảnh văn hóa. Do đó, hành trình tiếp cận tôn giáo thì luôn phải đi qua ngã quanh của kinh nghiệm, ngôn ngữ và khái niệm của bối cảnh văn hóa của nó.

Triết h�c Tây Phương cũng muốn tìm hiểu v� tính siêu việt và hạnh phúc tối hậu của con ngư�i nhưng từ một góc độ khách quan và phê phán hơn. Trong khi tôn giáo đứng trong vòng tròn đức tin thì triết h�c khởi đầu từ lý trí, vận động khả năng tự nhiên của trí tuệ và các phạm trù để tìm hiểu cách thấu đáo v� thực tại.  Cả tôn giáo và triết h�c đ�u muốn tìm hiểu bản chất và căn nguyên của con ngư�i và vũ trụ (cosmos), nhưng tôn giáo theo lộ trình của “mythos� còn triết h�c theo tiếng g�i của “logos.� Sự phân cách này không nhất thiết phải là tất yếu vì ở �ông Phương, Khổng giáo vừa là một tôn giáo (đạo lý) và vừa là một triết lý, nhưng Khổng Tử  không nghiên cứu v� thần thánh mà v� “đạo làm ngư�i�. Triết h�c Tây Phương, khi tra cứu các vấn đ� v� con ngư�i và vũ trụ, không chỉ đặt câu h�i v� “bản chất� của thực tại (siêu hình h�c) mà còn v� khả năng và cách thức con ngư�i nhận thức các thực tại đó (tri thức luận), và cả v� hạnh phúc con ngư�i trong tương quan với thực tại tối hậu (đạo đức h�c). Do đó, có thể nói, triết h�c là một tiến trình hoán cải tri thức liên tục, với mục tiêu muốn vạch trần các yếu tố tha hóa ti�m tàng trong chi�u hướng phát triển, phương pháp suy tư và những giả định của nó. Vì giữ được khoảng cách phê phán với tôn giáo, triết h�c có khả năng khai mở các phạm trù tư duy mới và sáng tạo hơn v� tôn giáo.

Khi sự hiểu biết v� ni�m tin tôn giáo trở thành hệ thống và có khả năng giải quyết các vấn nạn con ngư�i từ lăng kính đức tin thì chúng ta đang bước vào ngưỡng cửa của thần h�c. Mục đích của thần h�c là tìm hiểu nội dung của những gì tôn giáo đã đón nhận được qua mặc khải. Do đó, khi nói thần h�c là “đức tin tìm kiếm sự hiểu biết� (Anselmô: Fides quaerens intellectum) tức là chúng ta thừa nhận rằng thần h�c có một sứ mệnh nước đôi: vừa dấn thân vào các thực tại tôn giáo, vừa phải dùng các phương pháp suy tư phê phán của triết h�c.  Là một hoạt động tri thức, thần h�c dùng các phạm trù triết h�c để minh h�a cho tính hợp lý của ni�m tin tôn giáo. Thần h�c cố gắng kết nối ni�m tin tôn giáo với bối cảnh xã hội. Khi làm công việc “bắc cầu� này, thần h�c rút tỉa nội dung từ “mạc khải�, nhưng hình thức thì được vay mượn từ các phạm trù triết h�c và bối cảnh văn hóa. Là truy�n thống h�c thuật, thần h�c luôn tận dụng m�i công cụ tri thức để giữ cho nội dung của đức tin luôn được cập nhật và trở thành thực tại sống động chứ không là một “bảo vật� cổ kính trong viện bảo tàng của lịch sử.  Khi lối suy tư cũ không còn thích ứng nữa thì phương pháp thần h�c mới sẽ ra đ�i. Như thế, thần h�c luôn mở rộng và hướng v� chân tr�i vô hạn của đức tin và mạc khải.

Nếu phải dùng hình ảnh để diá»…n tả mối tÆ°Æ¡ng quan triết-thần qua lịch sá»­ thì thiết nghÄ© đây là má»™t cuá»™c tình trắc trở giữa hai tình nhân rất khác biệt (Jerusalem và Athens). Há»� bắt đầu gặp nhau giữa những cÆ¡n sóng gió của lịch sá»­ (bắt đạo và há»™ giáo). Cuá»™c nhân duyên này đã được các bậc tiá»�n bối của cả hai truyá»�n thống chúc lành (Platô, Aristote, Plotinus, Augustinô). Mối tình của há»� Ä‘i từ sá»± lôi cuốn hấp dẫn ban đầu (Philo, Origen) cho đến sá»± tổng hợp hài hòa và hầu nhÆ° bất khả phân ly trong thá»�i Kinh Viện. Sau má»™t thá»�i gian chung sống hạnh phúc, há»� đã cho ra Ä‘á»�i má»™t vài đứa con (ý niệm phổ quát, khoa há»�c thánh, tri thức luận khả niệm, thuyết duy thá»±c, thuyết duy danh, v.v…). NhÆ°ng má»™t khi con cái lá»›n lên thì cuá»™c hôn nhân này càng ngày càng trở nên lạnh nhạt, cay đắng, và cuối cùng Ä‘Æ°a đến ly thân (dao cạo Ockham).

Cho dù sống tách biệt, hai bên vẫn tiếp tục luyến tiếc v� những thành tích quá khứ và thư�ng tìm cách nói v� nhau bằng những ngôn ngữ mới lạ (Kant, Hegel, Schleiermacher). Các nỗ lực hệ thống mối tương quan triết-thần này đã mở đư�ng cho những hướng đi rất sáng tạo, phản hồi lại khuynh hướng giản lược tôn giáo của tri thức luận th�i �nh Sáng. Tuy nhiên, quan điểm lạc quan của triết Cận đại vẫn không tránh kh�i bị phê phán và hoài nghi (Feuerback, Marx, Freud). Cả triết và thần h�c vẫn còn mang nặng mối ưu tư v� các vấn đ� hiện sinh của con ngư�i vốn có căn nguyên từ tôn giáo (Kierkergard, Nietzsche). Hiện nay, tuy không còn chung sống nhưng cả hai vẫn còn thao thức, không muốn để cho tôn giáo bị xóa tên trên bản đồ tri thức (Heidegger), hay để ngôn ngữ tôn giáo bị lôi cuốn vào các ngõ cụt siêu hình h�c hay khoa h�c (Wittgenstein), hay để thần h�c rơi vào các ảo tưởng duy n�n tảng như trong th�i cận đại (hậu cấu trúc, hậu hiện đại).

Cuối cùng, tôn giáo là nổ lực tiếp cận và nắm bắt thực tại tối hậu của con ngư�i, do đó nó có khuynh hướng lôi cuốn triết h�c và thần h�c. Nhưng đây là một hành trình không có đoạn kết.  Lịch sử cho thấy tôn giáo đã đan quyện triết h�c và thần h�c với nhau, tạo thành những cơn lốc tri thức. Một khi các cơn lốc tri thức này lắng dịu xuống thì chúng ta có cơ hội nhận định rõ hơn những yếu tố đã tạo nên sức mạnh của chúng. Nhận thức này có thể giúp chúng ta sẳn sàng đối phó với những thử thách cho tôn giáo trong tương lai.

Joseph Tan Nguyen, OFM