Giáo dục là nghệ thuáºt dẫn Ä‘Æ°a và thúc đẩy tiá»m năng của cá nhân. NgÆ°á»i là m công tác giáo dục tÆ°Æ¡ng tá»± công việc của má»™t ngÆ°á»i há»™ sinh, nghÄ©a là giúp trẻ sinh ra và có cuá»™c sống tá»± láºp. Vì là má»™t nghệ thuáºt, thế nên giáo dục không giống kiểu công thức có sẵn nhÆ° mì ăn liá»n và có giá trị cho má»i trÆ°á»ng hợp được.
Trách nhiệm của cha mẹ trong việc giáo dục con cái là hÆ°á»›ng dẫn từng bÆ°á»›c để chúng sống tá»± láºp. Cha mẹ không chỉ dạy dá»—, hÆ°á»›ng dẫn, đồng hà nh vá»›i con cái, mà còn phải giúp chúng biết chịu trách nhiệm vá» những nhu cầu cá nhân và biết tá»± giáo dục.
Vai trò của các mô hình giáo dục tÃnh tá»± láºp
Cách thức giáo dục con cái –có thể tạo thuáºn lợi hoặc cản trở sá»± tá»± láºp– sẽ Ä‘Æ°a đến những kết quả khác nhau trong tiến trình phát triển và hạnh phúc của chúng.
Có rất nhiá»u cách để mô tả hà nh vi của cha mẹ đối vá»›i con cái. Ở đây chúng ta nói đến hai khÃa cạnh quan trá»ng trong cách hà nh xá» của cha mẹ:
- Những đòi há»i của cha mẹ (demandingness): đó là những Ä‘iá»u mà cha mẹ yêu cầu con cái phải cÆ° xỠđúng má»±c và sống có trách nhiệm tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i lứa tuổi của chúng, những quy tắc chÃnh đáng phải tuân thủ trong Ä‘á»i sống hằng ngà y vá» các sinh hoạt, giá» giấc, ăn uống, ngủ nghỉ, há»c táºp, sống đạo.
- Những đáp ứng của cha mẹ (responsiveness): đó là những há»— trợ, nâng đỡ vá» mặt tinh thần lẫn váºt chất của cha mẹ trÆ°á»›c những đòi há»i chÃnh đáng của con cái.
Từ hai khÃa cạnh trên trong cách giáo dục của cha mẹ, chúng ta có bốn mô hình giáo dục sau:
1. Uy tÃn: cả hai khÃa cạnh Ä‘á»u ở mức cao
Cha mẹ có uy tÃn vừa đầy tình thÆ°Æ¡ng nhÆ°ng cÅ©ng rất cÆ°Æ¡ng nghị. Há» xác định những chuẩn má»±c tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i lứa tuổi của con con cái và buá»™c chúng phải nghiêm túc tuân thủ. Há» giúp con cái phát triển sá»± tá»± láºp và tá»± quyết nhÆ°ng há» vẫn đảm Ä‘Æ°Æ¡ng trách nhiệm cuối cùng vá» hà nh vi của con cái. Cha mẹ cùng giải quyết vá»›i con cái những khó khăn, trao đổi và giải thÃch cho chúng những vấn Ä‘á» liên quan đến ká»· luáºt. Cha mẹ thiết láºp những ká»· cÆ°Æ¡ng cần tuân thủ, nhÆ°ng không phải là những luáºt lệ cứng ngắc, mà phải uyển chuyển và hÆ°á»›ng đến việc thảo luáºn, đối thoại cách cởi mở và chân thà nh. Ngoà i ra, các quy tắc phải được giải thÃch và thá»±c thi trong bầu không khà của sá»± gắn kết, yêu thÆ°Æ¡ng và công bằng. Tình thân gia đình, sá»± nâng đỡ, khÃch lệ vá» tinh thần lẫn việc chu cấp những đòi há»i thiết yếu và chÃnh đáng của con cái sẽ giúp chúng biết tá»± chủ và sống có trách nhiệm.
2. Äá»™c Ä‘oán: cha mẹ đòi há»i con cái nhiá»u (khÃa cạnh thứ nhất ở mức cao), nhÆ°ng lại không quan tâm và đáp ứng đúng mức những nhu cầu chÃnh đáng của chúng (khÃa cạnh thứ hai ở mức thấp)
Cha mẹ Ä‘á»™c Ä‘oán thÆ°á»ng chỉ Ä‘Æ°a ra mệnh lệnh và ká»· luáºt phải tuân thủ. Há» không thÃch trao đổi, thảo luáºn bởi vì há» cho rằng con cái cần chấp nháºn vô Ä‘iá»u kiện các chuẩn má»±c bất biến của há». Những báºc cha mẹ theo phÆ°Æ¡ng cách giáo dục nà y không khuyến khÃch mà lại giá»›i hạn tÃnh tá»± láºp của con cái. Trong các gia đình Ä‘á»™c tà i, nÆ¡i mà các quy tắc được thá»±c thi má»™t cách cứng nhắc, và rất hiếm khi có sá»± giải thÃch hay Ä‘iá»u chỉnh, dá»… xảy ra những khó khăn, nhất là trong giai Ä‘oạn con cái đến tuổi vị thà nh niên. Cha mẹ Ä‘á»™c Ä‘oán nghÄ© rằng việc con cái không lệ thuá»™c và o há» là dấu hiệu sá»± nổi loạn và thiếu tôn trá»ng ngÆ°á»i lá»›n, và há» sẽ tìm cách ngăn cản tÃnh Ä‘á»™c láºp của chúng. Thay vì khuyến khÃch sá»± tá»± láºp, cha mẹ Ä‘á»™c tà i vô tình có thể giữ sá»± phụ thuá»™c của con, không cho phép chúng há»c cách tá»± Ä‘Æ°a ra quyết định và chịu trách nhiệm vá» việc mình là m. Trong trÆ°á»ng hợp con cái ở ngoà i tầm kiểm soát của cha mẹ kèm vá»›i việc thiếu tình thÆ°Æ¡ng của cha mẹ, trẻ ở tuổi vị thà nh niên có thể công khai nổi loạn chống lại cha mẹ hòng khẳng định sá»± Ä‘á»™c láºp của mình. Tuy nhiên, trong những trÆ°á»ng hợp nà y, các cuá»™c nổi loạn không phải là dấu hiệu của sá»± Ä‘á»™c láºp thá»±c sá»± vá» mặt tình cảm, mà chỉ là má»™t cuá»™c dấu chỉ cho thấy sá»± thất vá»ng của tuổi vị thà nh niên trÆ°á»›c sá»± cứng nhắc quá mức và thiếu hiểu biết của cha mẹ.
3. Nhu nhược và nuông chiá»u: ngược vá»›i mô hình thứ hai, nghÄ©a là cha mẹ Ãt Ä‘Æ°a ra những đòi há»i (khÃa cạnh thứ nhất ở mức thấp), nhÆ°ng bà y tá» tình thÆ°Æ¡ng và sá»± nuông chiá»u thái quá (khÃa cạnh thứ hai ở mức cao)
Cha mẹ theo mô hình nà y biểu lá»™ sá»± nhân nhượng và thụ Ä‘á»™ng đối vá»›i vấn Ä‘á» ká»· luáºt. Há» chỉ đòi há»i con cái và i thứ lặt vặt và cho chúng tá»± do hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° chúng muốn. Há» nghÄ© rằng sá»± kiểm soát là má»™t trở ngại cho việc tá»± do hà nh Ä‘á»™ng, và nhÆ° thế sẽ cản trở sá»± phát triển là nh mạnh của con cái nói chung. Thay vì lÆ°u tâm đến hà nh vi của con cái, há» lại xem mình nhÆ° nguồn tà i nguyên mà con cái có thể khai thác tùy thÃch.
4. Dá»ng dÆ°ng: cả hai khÃa cạnh Ä‘á»u ở mức thấp
Cha mẹ thá» Æ¡ vá»›i bổn pháºn nhằm giảm bá»›t thá»i gian và công sức cho những tÆ°Æ¡ng tác vá»›i con cái; trong những trÆ°á»ng hợp cá»±c Ä‘oan, há» bá» bê chúng. Cha mẹ biết rất Ãt vá» Ä‘á»i sống và các hoạt Ä‘á»™ng của con mình, Ãt quan tâm đến những trải nghiệm của chúng ở trÆ°á»ng và vá»›i bạn bè, Ãt khi nói chuyện vá»›i chúng và hiếm khi để tâm đến các quan Ä‘iểm của chúng khi chúng phải quyết định Ä‘iá»u gì đó. Những báºc cha mẹ theo mô hình nà y thÆ°á»ng quy hÆ°á»›ng má»i sá»± vá» mình, và tổ chức gia đình trÆ°á»›c hết chỉ cho nhu cầu và lợi Ãch bản thân.
Trong những gia đình theo mô hình thứ ba và thứ tư nảy sinh những vấn đỠkhác biệt so với các gia đình độc tà i (mô hình thứ hai). Mô hình ba và bốn cho thấy cha mẹ không hướng dẫn đúng mức con cái khiến chúng không có được những chuẩn mực cho hà nh vi.
Bốn mô hình giáo dục nêu trên Ä‘Æ°a đến các kết quả khác nhau vá» sá»± phát triển tâm lý của trẻ. Con cái có bố mẹ theo mô hình uy tÃn dá»… thÃch ứng vá» mặt tâm lý xã há»™i, sống có trách nhiệm, tá»± tin, thÃch nghi, sáng tạo, ham thÃch há»c há»i, có kỹ năng xã há»™i tốt hÆ¡n và thà nh công hÆ¡n ở trÆ°á»ng há»c so vá»›i các bạn đồng trang lứa mà được giáo dục theo các mô hình khác. Ngoà i ra các trẻ nà y thÆ°á»ng cảm thấy hạnh phúc, có Ä‘á»i sống tâm lý ổn định, và chúng cảm thấy hà i lòng vá»›i những mối quan hệ trong gia đình.
Trẻ có cha mẹ Ä‘á»™c Ä‘oán thÆ°á»ng sống phụ thuá»™c, thụ Ä‘á»™ng, Ãt thÃch ứng vá» mặt xã há»™i, kém tá»± tin và Ãt ham thÃch há»c há»i.
Còn các em có bố mẹ nuông chiá»u thì kém trưởng thà nh, sống thiếu trách nhiệm, thÃch sống tuân thủ hÆ¡n là giữ các vị trà lãnh đạo.
Con cái của cha mẹ dá»ng dÆ°ng thÆ°á»ng bốc đồng và nhiá»u khả năng sau nà y chúng sẽ tham gia và o các hà nh vi nguy cÆ¡ (tình dục bừa bãi, rượu chè, ma túy, phạm pháp).
Tại sao mô hình uy tÃn có tÃnh Æ°u việt?
TrÆ°á»›c hết, mô hình nà y mang lại cho trẻ má»™t sá»± cân bằng tối Æ°u giữa kiểm soát và được phép, mang lại cho chúng tÃnh Ä‘á»™c láºp, cung cấp cho chúng cÆ¡ há»™i để phát triển khả năng tá»± quyết và đồng thá»i cung cấp các tiêu chuẩn, giá»›i hạn rạch ròi và những hÆ°á»›ng dẫn khi chúng cần đến. Chúng có được sá»± tá»± láºp theo kiểu tiệm tiến, và điá»u nà y giúp chúng tá»± tin và tá»± quyết. Mô hình nà y cÅ©ng thúc đẩy sá»± phát triển các kỹ năng và tăng cÆ°á»ng khả năng Ä‘á» kháng những ảnh hưởng tiêu cá»±c, bao gồm những căng thẳng và những ảnh hưởng xấu của bạn bè.
Kế đến, các báºc cha mẹ theo mô hình nà y đối thoại nhiá»u vá»›i con cái, thế nên chúng phát triển tốt vá» mặt trà tuệ là cÆ¡ sở của sá»± trưởng thà nh vá» tâm lý xã há»™i. Các cuá»™c thảo luáºn trong gia đình, việc giải thÃch các quyết định, quy tắc và kỳ vá»ng từ phÃa ngÆ°á»i lá»›n giúp trẻ hiểu được hệ thống xã há»™i và quan hệ xã há»™i.
Thứ ba, vì mô hình uy tÃn dá»±a trên mối quan hệ yêu thÆ°Æ¡ng, cho nên con cái sẽ gắn bó vá»›i cha mẹ và lÆ°u tâm đến những báºn tâm của cha mẹ. Äiá»u nà y tạo Ä‘iá»u kiện cho những ảnh hưởng tốt của cha mẹ trên con cái vá» những giá trị cÅ©ng nhÆ° cách ứng xá».
Cha mẹ uy tÃn có trách nhiệm đối vá»›i con cái, biết cách hÆ°á»›ng dẫn và đồng hà nh vá»›i chúng. Há» rất nhạy cảm vá»›i nhu cầu của con cái, nhÆ°ng há» cÅ©ng tÃnh đến khả năng của há» trong việc giải quyết những nhu cầu chÃnh đáng của con cái. Há» khuyến khÃch con cái trao đổi vá» những đòi há»i của chúng. Há» thảo luáºn vá»›i chúng vá» những lối hà nh xá» trong những tình huống khác nhau. Há» cÅ©ng đánh giá cao và khuyến khÃch sá»± phát triển của má»™t ý chà tá»± chủ của con cái, Ä‘Æ°a ra những quy tắc vá» trách nhiệm tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i từng lứa tuổi, và hÆ°á»›ng chúng đến việc tá»± rèn luyện ká»· luáºt bản thân.
Tóm lại, trong lãnh vá»±c giáo dục nói chung, mô hình uy tÃn thÃch hợp hÆ¡n các mô hình khác. Mô hình nà y giúp con cái và ngÆ°á»i thụ huấn nói chung phát triển tÆ° duy phê phán, sá»± tá»± tin, tá»± chủ, và cảm thấy hạnh phúc. Mô hình nà y cho phép ngÆ°á»i ta có được cách hà nh xá» trưởng thà nh và đúng má»±c trong những tình huống khác nhau của cuá»™c sống.
Trung tâm Mục vụ TGP Sà i Gòn, tháng 01.2016
Lm. Giuse Äặng Chà LÄ©nh (Tin Mừng Chúa Nháºt 4.2016)
Nguồn: WGPSG
SÃCH THAM KHẢO
CICOGNANI E. – B. ZANI, Genitori e adolescenti, Roma, Carocci, 2003.
MAIOLO G., L’occhio del genitore. L’attenzione ai bisogni psicologici dei figli, Trento, Erickson, 2000.
MAIOLO G., Adolescenze spinose. Come comunicare senza fare (e farsi) del male, Trento, Erickson, 2002.
PALMONARI A., Gli adolescenti, Bologna, il Mulino, 2001.
RENAUD H. – J. P. GAGNÉ, Essere genitore. Avviamento alla professione, Milano, San Paolo, 2003.