Trong thư gởi cha Paglia và Hà n lâm viện, Äức Thánh Cha khuyến khÃch Hà n lâm viện suy tư vá» các vấn đỠcuá»™c sống con ngưá»i trong bối cảnh đương đại. Có má»™t nhu cầu cấp thiết trong việc nghiên cứu và thảo luáºn nhiá»u hÆ¡n vá» các tác động xã há»™i cá»§a sá»± phát triển công nghệ, để có thể đưa ra má»™t tầm nhìn nhân há»c phù hợp vá»›i thách đố cá»§a thá»i đại. Tuy nhiên, những lá»i khuyên cá»§a các chuyên gia không chỉ giá»›i hạn trong việc đưa ra các giải pháp cho những vấn đỠnảy sinh bởi những tình huống xung đột vá» pháp lý, xã há»™i và đạo đức, nhưng những đỠxuất ấy phải tương hợp vá»›i nhân phẩm con ngưá»i cả trong lý thuyết lẫn thá»±c hà nh khoa há»c và công nghệ, theo cách tiếp cáºn tổng thể cá»§a chúng đối vá»›i cuá»™c sống.
Cuối thư, Äức Thánh Cha đỠcáºp đến các công nghệ má»›i nổi và công nghệ há»™i tụ.
“Nhá» kết quả có được từ váºt lý, di truyá»n và khoa há»c thần kinh, cÅ©ng như khả năng tÃnh toán ngà y cà ng mạnh mẽ, giỠđây việc can thiệp sâu và o các tế bà o sống trở nên có thể. Ngay cả cÆ¡ thể con ngưá»i cÅ©ng là đối tượng can thiệp, nó có khả năng sá»a đổi không chỉ các chức năng và khả năng, mà cả những cách thức liên quan đến cấp độ cá nhân và xã há»™i.â€
Do đó, cần có nhu cầu cấp thiết để hiểu những thay đổi mang tÃnh thá»i đại và biên giá»›i má»›i nà y; xác định là m thế nà o để chúng phục vụ con ngưá»i, đồng thá»i tôn trá»ng và cổ võ phẩm giá ná»™i tại cá»§a tất cả má»i ngưá»i. Äiá»u nà y hết sức khó khăn vì sá»± phức tạp cá»§a nó và sá»± phát triển khó lưá»ng cá»§a nó trong tương lai.
Tại há»™i nghị hôm 22-27/2 vừa qua, Äức cha Paglia, đã nói vá» má»™t số khÃa cạnh chÃnh cá»§a vấn đỠtrên. Äây là má»™t chá»§ đỠquan trá»ng trong thế giá»›i ngà y nay. HÆ¡n nữa, há»™i nghị nà y khuyến khÃch sá»± tham gia rá»™ng rãi hÆ¡n cá»§a tất cả các chá»§ thể liên quan, để phát triển và sá» dụng những nguồn lá»±c phi thưá»ng nà y, để định hướng thúc đẩy phẩm giá con ngưá»i và lợi Ãch phổ quát nhất. Tuy nhiên, Äức giám mục cÅ©ng cho biết thêm là – cÅ©ng phải tránh cả nguy cÆ¡ giảm thiểu con ngưá»i, hay tháºm chà nguy hiểm hÆ¡n, đó là thay thế con ngưá»i. Do đó, là m sao để những tiến bá»™ vá» công nghệ mở đưá»ng cho sá»± tiến bá»™ vá» các chức năng xá» lý, trong đó con ngưá»i phải là chá»§ nhân chứ không phải trở thà nh nô lệ.
Mục tiêu cá»§a Há»™i thảo là cung cấp thông tin cáºp nháºt vỠđặc Ä‘iểm cá»§a các công nghệ trong lÄ©nh vá»±c robot: cụ thể là , thông qua những ngưá»i là m việc trong lãnh vá»±c nà y, xác định và định hình các vấn đỠnảy sinh theo quan Ä‘iểm nhân há»c và đạo đức; đồng thá»i gợi nên má»™t số tiêu chà đạo đức cÅ©ng như có thể đưa ra má»™t số khuyến nghị, và tiếp tục để ý đến khÃa cạnh toà n cầu cá»§a vấn Ä‘á».
Các ná»™i dung cá»§a Há»™i thảo đỠcáºp đến các công nghệ tiên tiến và các phương pháp tiếp cáºn khác nhau trong việc nghiên cứu và phát triển robot. Ná»™i dung kế tiếp là khám phá ý nghÄ©a nhân há»c xã há»™i, nghÄ©a là , robot đã là m thay đổi cách nháºn biết và hiểu vá» thế giá»›i, nháºn thức các mối quan hệ. Và ná»™i dung cuối cùng là những khÃa cạnh đạo đức cá»§a việc dùng robot trong ngà nh y tế.
Chúng tôi xin gởi đến quý vị má»™t cuá»™c phá»ng vấn ngắn vá»›i giáo sư, linh mục Bennati, vá» vấn đỠrobot và những vấn đỠđạo đức liên quan.
Thưa giáo sư, thuáºt toán như là chiếc đũa thần trong thá»i đại siêu công nghệ. Váºy Ä‘iá»u gì ẩn đằng sau những thuáºt toán chi phối thế giá»›i máy móc và trong má»™t số trưá»ng hợp cÅ©ng chi phối cuá»™c sống con ngưá»i?
Thuáºt toán là má»™t công cụ công nghệ thông tin cho phép chúng ta láºp trình má»™t máy móc. Các thuáºt toán được đóng gói trong các hệ thống mà chúng ta gá»i là phần má»m. Vì chúng thưá»ng được bảo vệ bởi bản quyá»n, nên nếu nói theo thuáºt ngữ công nghiệp thì các thuáºt toán là những há»™p Ä‘en, mà khi nháºp và o má»™t dữ liệu thì nó sẽ tạo ra má»™t kết quả mà ngưá»i ta không cho biết các quy trình bên trong đã xảy ra thế nà o. Khi chúng ta giao phó cuá»™c sống hay những Ä‘iá»u đặc biệt cá»§a con ngưá»i cho các thuáºt toán nà y, thì cÅ©ng nhất thiết phải xem xét vá» những tiêu chà đánh giá cá»§a những thuáºt toán nà y là gì.
Vấn đỠvá» tÃnh minh bạch, chúng ta có thể nói vá» bà máºt thương mại trong những trưá»ng hợp nà y không?
Theo má»™t nghÄ©a nà o đó, đây là má»™t vấn đỠmá»›i, bởi vì – và dụ – khi con ngưá»i bắt đầu canh tác đất Ä‘ai, thì ngưá»i ta phát minh ra má»™t hình thức luáºt như tà i sản chẳng hạn, vá»›i cuá»™c cách mạng công nghiệp, chúng ta có luáºt vá» bằng sáng chế và sở hữu trà tuệ. Ngà y nay cÅ©ng thế, chúng ta cần các công cụ má»›i, theo quan Ä‘iểm luáºt pháp, để xác định má»™t dạng thức tà i sản bởi vì chúng là kết quả cá»§a lao động nhưng cÅ©ng vì chúng ta cần các công cụ để bảo vệ các giá trị khá»i những Ä‘e doạ vi phạm. Äây cÅ©ng là vấn đỠđầy thách đố nhìn từ quan Ä‘iểm nà y.
Cách thức tiếp cáºn đạo đức và công nghệ khi sá» dụng robot dưá»ng như khác nhau giữa Äông và Tây. Váºy, có sá»± nhạy cảm khác nhau theo các ná»n văn hóa khác nhau không?
Có, đây là những tranh luáºn không bao giá» trung láºp nhưng luôn có mặt cá»§a văn hóa và những gì thuá»™c vá» hiện hữu cá»§a con ngưá»i. Do đó, má»™t cách tiếp cáºn theo lối phương Äông hÆ¡n, để ý nhiá»u hÆ¡n đến những sá»± váºt được váºn hà nh, sẽ dẫn đến việc tạo ra những robot phù hợp vá»›i các loại tương tác mà những ngưá»i phương Tây không thể nghÄ© đến, cÅ©ng như thá»±c hiện những hà nh động mà ngưá»i phương Tây không thể uá»· thác cho robot. Và dụ ý tưởng vá» việc trao quyá»n công dân cho robot là cá»§a phương Äông hÆ¡n là phương Tây. Trong khi ý tưởng vá» tÃnh cách pháp lý lại là cá»§a phương Tây hÆ¡n là phương Äông, đặc biệt nếu chúng ta muốn cởi bá» trách nhiệm đối vá»›i các quyết định cá»§a máy móc.
TÃnh cách pháp lý cá»§a robot có nghÄ©a là gì?
Äây là má»™t cuá»™c thảo luáºn hiện Ä‘ang diá»…n ra ở cấp độ châu Âu vì chúng tôi tá»± há»i liệu chiếc máy “độc láºp – tá»± hoạt động†nà y có nên có má»™t loại tình trạng pháp lý nà o đó không, để hiểu vá» loại trách nhiệm nà o nó có thể có khi váºn hà nh. Ngưá»i ta có thể nói: hãy cho chúng má»™t “nhân cách pháp lý robot†để chúng có thể được đảm bảo và nếu chúng tạo ra bất kỳ thiệt hại nà o, thì chúng có thể được các công ty bảo hiểm trả bằng cách nà o đó. Hoặc ngưá»i khác có thể nói – và đây là điểm cốt lõi cá»§a cuá»™c tranh luáºn – rằng khi là m như váºy, cuối cùng chúng ta gỡ bá» má»i trách nhiệm cá»§a các nhà sản xuất và đặt hết má»i gánh nặng lên ngưá»i dùng. Äiá»u nà y giống như nói rằng chúng tôi bảo đảm vá» máy nhưng sau đó phanh lại có thể không hoạt động. Hay ngưá»i bán phải đảm bảo rằng phanh phải hoạt động? Äây là thách đố mà chúng ta Ä‘ang phải đối mặt, cùng vá»›i thá»±c tế là tại thá»i Ä‘iểm nà y chúng ta phải phát minh ra các thể loại má»›i, những phương thức bảo vệ và quyá»n má»›i trong má»™t xã há»™i Ä‘ang thay đổi nà y.
Công nghệ hội tụ nghĩa là gì?
Có nghÄ©a là những công nghệ nà y nhắm đến con ngưá»i. Äiá»u đó có nghÄ©a là chúng có công nghệ sinh há»c, công nghệ thông tin và công nghệ nháºn thức, ngưá»i ta cÅ©ng “hứa†sẽ tạo ra những ngưá»i không cảm giác, suy nghÄ© hay đơn giản là sống như đến nay chúng ta đã là m. Tất cả chúng Ä‘á»u nhắm đến sá»± thay thế hoặc cải tiến vá» con ngưá»i, tùy và o cái nhìn cá»§a ngưá»i đứng sau nó.
Khoa há»c giả tưởng từ lâu đã khai thác những chá»§ đỠnà y, từ những bá»™ phim như: “2001- Chuyến Du hà nh Không gian†(A Space Odyssey) đến “Tá»™i phạm Nhân bản†(Blade Runner); phim đầu tiên, trà tuệ nhân tạo là má»™t mối nguy cho con ngưá»i; và phim thứ hai, chÃnh con ngưá»i muốn loại bá» những ngưá»i nhân bản vá»›i má»™t “linh hồn†vô dụng hay lá»—i thá»i. Trong đó có nhiá»u ngụ ý vỠđạo đức và luân lý.
Trong thá»i đại được đánh dấu bởi má»™t ná»n văn hóa thế tục, nÆ¡i đó tôn giáo có Ãt quyá»n hÆ¡n văn hóa đại chúng, thì khoa há»c giả tưởng là nÆ¡i những huyá»n thoại – vốn hoạt náo ná»n văn hóa nà y – có chá»— đứng. Äó là , những câu chuyện khoa há»c giả tưởng là những nÆ¡i mà má»™t loại tư tưởng nguỵ tôn giáo tìm thấy má»™t môi trưá»ng rất hiệu quả. Nó cÅ©ng thu tháºp, định hướng cÅ©ng như bà y tá» những ước muốn, sợ hãi, hy vá»ng và kỳ vá»ng vá» tương lai cá»§a thế hệ chúng ta. Tôi sẽ đảo ngược câu há»i: Tôi có thể nói rằng chúng ta nhìn và o thế giá»›i cá»§a khoa há»c giả tưởng và những câu chuyện cá»§a nó, bởi vì ở đó chúng ta tìm thấy kinh nghiệm trong trái tim cá»§a con ngưá»i thá»i đại chúng ta. Giải thÃch những gì Ä‘ang xảy ra là má»™t câu há»i quan trá»ng đối vá»›i các nhà triết há»c, thần há»c và tháºm chà là các nhà khoa há»c xã há»™i.
Do đó cuá»™c đối thoại mà Giáo há»™i mở ra vá»›i thế giá»›i khoa há»c và công nghệ là cách được chá»n để đối diện vá»›i những vấn đỠgai góc vỠđạo đức, mà không có những phán xét tiêu cá»±c, ngay cả nêu ra những chỉ trÃch?
Äúng váºy, mong muốn cá»§a chúng tôi là tạo ra má»™t mạng lưới các tương quan và đối thoại, nÆ¡i đó chúng tôi tá»± há»i vá» các vấn đỠkhác nhau, và đối diện vá»›i vấn đỠcách sâu xa và chân thà nh vá» thá»±c tại; như là những ngưá»i có niá»m tin, chúng ta ý thức rằng căn tÃnh cá»§a chúng ta, nháºn thức cá»§a chúng ta, có thể giúp tìm thấy những câu trả lá»i phù hợp. Má»™t mô hình có thể thấy đó là Há»c thuyết Xã há»™i mà Giáo há»™i chỉ ra để tìm thấy giải pháp cho các vấn đỠđương đại. Nếu chúng ta chấp nháºn mô hình đó cho thách đố nà y, thì chúng ta có thể bắt kịp thá»i đại và vá»›i tất cả má»i ngưá»i nam nữ thiện chÃ. Do đó, việc tìm kiếm những ngưá»i nam nữ thiện chà nà y sẽ là cách tiếp cáºn mà chúng ta Ä‘ang cố gắng trong hai dịp nà y, 2018 và 2020. (La Stampa)
Văn Yên, SJ
Vatican News