Từ tật xấu của ngư�i Việt nghĩ v� xã hội văn minh

Fukuzawa Yukichi – nhà khai minh vĩ đại của Nhật Bản th�i Duy Tân Minh Trị, ngư�i đóng vai trò quan tr�ng trong việc kiến tạo n�n móng cho sự thịnh vượng và văn minh của nước Nhật sau này – cho rằng một xã hội chỉ được xem là văn minh khi đạt được cả tiện ích vật chất lẫn sự phong phú trong đ�i sống tinh thần con ngư�i. Nhưng cái tạo ra tiện ích vật chất và đ�i sống tinh thần của con ngư�i lại chính là trí tuệ và đạo đức.

Vậy thế nào là đạo đức và thế nào là trí tuệ?

Trước hết, ta thử tìm hiểu v� khái niệm “đạo đức�. Có thể nói đạo đức vừa là “chân thắng� ngăn chặn hành động của ta và cũng là “chân ga� thôi thúc ta hành động. Thứ ngăn ta lại là thứ làm cho ta sợ hãi và thứ thôi thúc ta hành động là thứ làm cho ta cảm thấy hạnh phúc và tự hào. Và đây chính là hai thứ chi phối hành vi của con ngư�i ta nhi�u nhất và mạnh mẽ nhất. Vậy ngư�i ta sợ hãi cái gì và ngư�i ta hạnh phúc vì đi�u gì?

�ối với một ngư�i có đạo đức, h� cũng sợ sự trừng phạt của nhà nước nếu làm trái pháp luật và sợ đi�u tiếng của xã hội nếu làm gì trái đạo lý. Nhưng đó không phải là đi�u đáng sợ nhất. �i�u đáng sợ nhất đối với một ngư�i có đạo đức là sự giày vò bản thân khi mình làm những chuyện đi ngược lại lương tâm của chính mình, phản bội lại lẽ sống và nguyên tắc sống mà mình muốn theo đuổi và có cảm giác đánh mất chính mình.

Như vậy, đối với ngư�i có đạo đức, “tòa án lương tâm� còn đáng sợ hơn cả “tòa án nhà nước� và “tòa án dư luận�. H� thư�ng đối diện với lương tâm và phẩm giá của bản thân, đối diện với con ngư�i bên trong của mình để hành động hơn là đối diện với sự răn đe của luật pháp hay sự phán xét của dư luận bên ngoài. Khi được lương tâm dẫn dắt, con ngư�i sẽ trở nên hướng thiện và hướng thượng hơn.

Do đó, h� sẽ khó có thể làm việc xấu, việc sai, ngay cả khi việc xấu, việc sai đó rất có lợi cho mình và nếu có làm thì cũng không sao cả, vì việc xấu, việc sai đó đã trở nên phổ biến và bình thư�ng với m�i ngư�i.

Chẳng hạn, một ngư�i có đạo đức khi vào làm cho một công ty mà ai cũng chăm chỉ thì h� cũng chăm chỉ, nhưng nếu làm ở một nơi mà ở đó ai cũng làm biếng thì h� vẫn cứ làm việc hết mình, vì con ngư�i của h� vốn dĩ là như thế.

H� làm vậy vì phẩm giá của h� và vì lương tâm chức nghiệp của h�. Ngược lại, nếu không được sống đúng với con ngư�i của mình, với sự tự tr�ng, h� sẽ xin nghỉ việc và tìm một nơi khác, chứ không chấp nhận sự th�a hiệp đến mức phản bội chính mình để rồi mình không còn là mình nữa.

Hay như một ví dụ khác, “tôi từ chối nhận phong bì vì tự tôi cảm thấy khó chấp nhận được đi�u đó, dù rằng tôi đang rất cần ti�n và nếu tôi có nhận phong bì thì cũng không sao, vì ở đây ai cũng nhận phong bì cả�.

Và đối với một ngư�i có đạo đức, h� cũng rất hạnh phúc khi có sự ghi nhận, sự mến tr�ng hay sự ngưỡng mộ của ngư�i khác dành cho mình, nhưng đó không hẳn là hạnh phúc lớn nhất. Hạnh phúc lớn nhất của một ngư�i có đạo đức là ni�m tự hào sâu kín và riêng tư từ bên trong con ngư�i của h� v� những việc mà h� làm, v� những đi�u mà h� theo đuổi.

Với ni�m tự hào sâu kín này, ngư�i có đạo đức thư�ng rất tự do khi hành động (được dẫn dắt bởi nội tại hơn là bị chi phối từ bên ngoài), h� cũng sẵn lòng làm đi�u tốt, đi�u đúng mà không h� để ý đến chuyện có ai biết hay ghi nhận việc mình làm hay không.

Chẳng hạn, có hai chị em, cô chị 18 tuổi và cậu em 10 tuổi. Hai chị em được một ngư�i cho hai cái bánh rất ngon, một cái lớn và một cái nh�. Cô chị biết nếu được ch�n trước thì cậu em sẽ ch�n cái bánh lớn, như thế sẽ biến em mình thành một ngư�i tham lam. Thêm nữa, cô chị cũng rất muốn như�ng cái bánh lớn nhưng lại không muốn cậu em e ngại vì được như�ng. Với nhận thức và suy nghĩ như vậy, cô chị đã lén lấy cái bánh nh� để ăn và để lại cái bánh lớn cho cậu em. Khi thấy cậu em ăn cái bánh lớn một cách ngon lành, cô chị thầm hạnh phúc và rất tự hào vì đã làm được đi�u gì đó rất hay ho cho cậu em thân yêu của mình. Ni�m tự hào sâu kín này, hạnh phúc bên trong này chắc hẳn còn lớn hơn cả hạnh phúc nếu như cậu em biết và ghi nhận.

Và bây gi� ta thử lạm bàn v� khái niệm thứ 2, đó là “trí tuệ�. Trí tuệ có thể được chia làm 2 loại, đó là trí tuệ v� văn hóa và trí tuệ v� chuyên môn. Trong đó, trí tuệ chuyên môn (là trí tuệ để làm việc, làm ngh�: như kiến thức của bác sĩ, kỹ sư, kiến thức quản trị của doanh nhân…) thì dễ hình dung hơn là trí tuệ văn hóa (còn g�i là trí tuệ để làm ngư�i).

Trí tuệ văn hóa thư�ng liên quan tới 3 câu h�i hơi triết h�c, hơi luân lý một chút nhằm minh định bản chất sự việc là “cái gì? tại sao? và để làm gì?�, còn đạo đức lại thư�ng liên quan đến câu h�i có tính lựa ch�n hơn, đó là “nên hay không?�.

Với cách hiểu v� trí tuệ và đạo đức như vậy, và nếu ví con ngư�i là một cỗ xe thì ta có thể nói rằng đạo đức là “chân thắng� và “chân ga�, còn trí tuệ văn hóa sẽ là “tay lái� và trí tuệ chuyên môn là “con đư�ng dài�.

Nếu chân thắng h�ng thì có nguy cơ lao xuống vực sâu, còn nếu chân ga hư thì không thể vượt qua đèo cao. Nếu tay lái h�ng thì dù chân ga và chân thắng đ�u xịn (luôn muốn sống tốt, sống thiện) thì vẫn lầm đư�ng lạc lối. Và dù có chân ga, chân thắng và tay lái tốt, nhưng nếu không có con đư�ng dài thì cũng không thể đi xa.

Như vậy, cả trước mắt cũng như lâu dài, trí tuệ và đạo đức là giải pháp căn cơ nhất không chỉ để triệt diệt thói hư tật xấu của cá nhân và cộng đồng, mà còn giúp hình thành nên con ngư�i văn minh và khi có nhi�u con ngư�i văn minh thì sẽ hình thành nên xã hội văn minh.

Con đư�ng duy nhất để hình thành trí tuệ và đạo đức đó chính là giáo dục, bao gồm cả giáo dục của gia đình, giáo dục của nhà trư�ng, giáo dục của xã hội và nhất là giáo dục tự thân. Tuy nhiên, chúng ta cũng biết rằng không phải thứ giáo dục nào cũng có thể hình thành nên con ngư�i đạo đức và trí tuệ.

Chỉ có thứ giáo dục khai phóng mới có thể hình thành nên con ngư�i khai minh với đầy đủ đạo đức và trí tuệ, từ đó mới có thể sống một cách tự do và đầy trách nhiệm. Còn giáo dục u minh thì sẽ tạo ra con ngư�i u minh hay vô minh (ấu trĩ, ngộ nhận, dốt mà không biết mình dốt, sai mà không biết mình sai, xấu mà không nghĩ mình xấu).

Việc khai phóng và cải tạo bản thân sẽ do mỗi ngư�i tự chịu trách nhiệm. Giáo dục khai phóng trong gia đình sẽ do ông bà, cha mẹ quyết định và giáo dục khai phóng trong nhà trư�ng hay cơ quan sẽ do ngư�i thầy hay ngư�i sếp quyết định.

Còn để có giáo dục khai phóng cho toàn xã hội thì cần phải có một công cuộc canh tân văn hóa – giáo dục sâu rộng và dài lâu. �i�u này chủ yếu lại nằm trong tay của các nhà quản trị quốc gia, đồng th�i cũng tùy thuộc nhi�u vào cái công nghệ quản trị quốc gia mà mình lựa ch�n. 

Theo Giản Tư Trung / Báo Tuổi Trẻ