Nhiá»u ngưá»i đồng lòng vá»›i Äức Phanxicô Ä‘ang trông chá» má»™t quyển sách sắp ra mắt trong tuần nà y tại Ã, Quyển Jorge Mario Bergoglio: Tiểu sá» Tri thức. Biện chứng và Thần nghiệm[Jorge Mario Bergoglio: Una Biografia Intellettuale. Dialectica e Mistica] cá»§a Massimo Borghesi được Jaca Book xuất bản ở Ã.
Äây là quyển sách chắc chắn sẽ xóa tan chuyện đồn đại là ngà i thiếu hiểu biết và kinh nghiệm vá» triết há»c và thần há»c để là m giáo hoà ng.
Trong cuá»™c khám phá rất sâu sắc và hấp dẫn vá» suy tư cá»§a Äức Giáo hoà ng kể từ những năm 1960, ông Borghesi, giáo sư thần há»c luân lý tại Äại há»c Perugia và là tác giả cá»§a nhiá»u nghiên cứu vá» phép biện chứng cá»§a Romano Guardini, đã minh há»a Äức Phanxicô là má»™t ngưá»i thẳng thắn, “vá»›i sá»± đơn giản bao hà m sá»± phức tạp cá»§a má»™t suy tư độc nhất và uyên sâu.â€
Tôi thì không thấy lạ vá» Ä‘iá»u nà y. Khi Ä‘iểm qua những bà i viết phức tạp cá»§a ngà i lúc soạn quyển sách tiểu sá» Äức Phanxicô, tôi đã biết rằng mình Ä‘ang tiếp cáºn vá»›i má»™t trà tuệ phi thưá»ng quá tầm vá»›i, má»™t suy tư vá»›i những nguồn gốc thần há»c thâm sâu. Nhưng đến giá», tháºt khó để chỉ ra Ä‘iá»u đó, bởi không má»™t ai chỉ rõ giá trị chữa là nh hệ thống mà suy tư đó mang lại.
Ngưá»i ta không rõ vá» sá»± uyên thâm trong suy tư cá»§a Äức Phanxicô, má»™t phần là bởi thế giá»›i há»c thuáºt Âu Mỹ hầu như chẳng biết nhiá»u vá» các tri thức gia Mỹ La tinh, như triết gia Amelia Podetti, ngưá»i Argentina, tư tưởng gia Alberto Methol Ferré, ngưá»i Uruguay.
Và theo Guzmán Carriquiry, thư ký á»§y ban Mỹ La Tinh cá»§a Vatican và cÅ©ng là ngưá»i bạn lâu năm cá»§a Äức Phanxicô, thì má»™t lý do nữa là Äức Phanxicô chưa bao giá» muốn thể hiện mình là má»™t con ngưá»i hà n lâm, má»™t phần bởi ngà i tôn trá»ng sá»± trừu tượng cá»§a tri thức, và má»™t phần bởi khát khao mãnh liệt trong ngà i muốn giao tiếp bằng má»™t ngôn ngữ giản dị.
Váºy nên bất kỳ ai cố tóm lược suy tư cá»§a Äức Giáo hoà ng thì phải tìm hiểu sâu và rá»™ng, cÅ©ng như phải nắm bắt được sá»± phức tạp cá»§a các phép biện chứng. Borghesi là má»™t trong số Ãt ngưá»i có khả năng và sá»± táºn tụy để thá»±c hiện công việc nà y.
Má»™t thách thức đầu tiên ông phải xá» lý, là không như Äức Gioan Phaolô II và Äức Bênêđictô XVI, Äức Phanxicô không đến Roma vá»›i má»™t suy tư thể hiện rõ qua má»™t luáºn văn hà n lâm đã được công bố. Những gì Äức Phanxicô đã thể hiện hầu như chỉ là những bà i viết, bà i nói chuyện, bà i giảng mà phải má»™t hai năm sau khi ngà i được bầu, ngưá»i ta má»›i công bố và phổ biến.
Khi tôi đến Argentina, và i tháng sau khi ngà i được bầu và o năm 2013, để tìm hiểu viết quyển tiểu sá» vá» ngà i, thì các tu sỹ dòng Tên phải phá»§i má»™t đống bụi, theo nghÄ©a Ä‘en, để cho tôi xem táºp các bà i viết cá»§a ngà i trong thá»i gian tháºp niên 1970 và 1980.
Dù ngà i không có má»™t luáºn văn tiến sỹ ở đại há»c, nhưng ngà i đã có má»™t luáºn án, bắt đầu từ tuổi 50 khi rá»i chức hiệu trưởng Colegio Maximo ở Buenos Aires. Äây là nghiên cứu vá» các tác phẩm cá»§a Guardini vá» nhân há»c triết há»c, bắt đầu từ quyển Der Gegensatz mà cha xuất bản năm 1925 vá» sá»± hòa giải giữa các cá»±c đối láºp.
Ngà i từng chuẩn bị hoà n thà nh luáºn văn nà y và o năm 1986 ở Äức, nhưng đà nh từ bá» sau đó và i tháng vì phải trở lại Argentina, dù váºy đây là luáºn án ngà i đã dà nh nhiá»u năm chuẩn bị. Nhưng bởi đó cÅ©ng là thá»i gian phân cá»±c giữa các tu sỹ dòng Tên vá» phong cách lãnh đạo cá»§a ngà i, nên Äức Bergoglio không bao giá» trình bà y và bảo vệ luáºn văn đó cả đến khi ngà i được phong giám mục và o năm 1992, dù cho ngà i vô cùng tâm tư vá»›i nó.
Borghesi hoà n thà nh quyển sách nà y vá»›i sá»± giúp đỡ cá»§a Äức Phanxicô, qua bốn Ä‘oạn ghi âm phá»ng vấn và o tháng 1 và tháng 3 năm nay, và dù ông chưa từng được xem nhưng cÅ©ng có thể cho chúng ta biết tá»±a đỠcá»§a nó: Äối láºp phân cá»±c trong CÆ¡ cấu Suy tư Thưá»ng nháºt và Tuyênxưng Kitô giáo (Polar opposition as Structure of Daily Thought and Christian Proclamation)
Suy tư biện chứng cá»§a Äức Giáo hoà ng là cốt lõi cá»§a quyển sách nà y. Borghesi cho chúng ta thấy suy tư cá»§a Äức Giáo hoà ng như má»™t bức tranh vá»›i nhiá»u nét vẽ, từ các tu sỹ dòng Tên ở Lyon hồi tháºp niên 1950 như Podetti, Methol Ferré và Guardini, cho đến những nhân váºt gần đây như Hans Urs Von Balthasar và Luigi Giussani. Nhưng ông dà nh phần nhiá»u trang sách để nói vá» sá»± phát triển cá»§a phép biện chứng cá»§a Äức Bergoglio, mà ông gá»i là  filo rosso, “sợi chỉ và ng†nối kết tất cả lại và tạo nên má»™t “hạt nhân nháºn thức căn bản.â€
Borghesi cho thấy “toà n suy tư cá»§a Äức Bergoglio là suy tư hòa giảiâ€, không phải theo kiểu chuá»™ng hòa bình, lạc quan chá»§ nghÄ©a, hay tư tưởng cấp tiến, mà là theo chá»§ nghÄ©a hệ thống. Tâm Ä‘iểm phương pháp cá»§a ngà i là khái niệm tổng hợp hay hợp nhất các cá»±c đối láºp, trong má»™t tầm mức cao hÆ¡n hoặc tầm mức siêu việt.
Nói rõ hÆ¡n, phương pháp nà y không phải theo kiểu cá»§a Hegel là có hai tư tưởng đối chá»i đấu vá»›i nhau và nảy sinh tư tưởng thứ ba tiêu diệt cả hai. Mà phương pháp nà y dá»±a theo lá»i phê bình cá»§a há»c giả Adam Möhler vá» các phép biện chứng cá»§a Hegel, và vá» sau được Guardini và hai tu sỹ dòng Tên là Erich Przywara và Henri de Lubac phát triển thêm.
Trong phép biện chứng phản Hegel hay phép biện chứng Công giáo, Giáo há»™i là má»™t coincidentia oppositorum, môt nÆ¡i Ä‘a dạng hòa hợp mà Thánh Thần thúc đẩy má»™t sá»± hợp nhất ở tầm mức siêu việt trên những yếu tố đồng sinh Ä‘ang váºn động theo những hướng khác nhau. Sá»± phân cá»±c đầy động năng đó là cái cố hữu cá»§a tạo váºt, và phản ánh má»™t chương trình thiêng liêng.
Và dụ như sá»± đối láºp phân cá»±c giữa nguyên trạng và thay đổi. Tôi vẫn luôn là tôi nhưng tôi không ngừng thay đổi. Nếu không nguyên trạng hay không thay đổi, thì tôi không còn là con ngưá»i nữa, nhưng kết hợp cả hai, thì chúng ta có má»™t sá»± tổng hợp mạnh mẽ gá»i là sá»± sống.
Sá»± say mê cá»§a Äức Bergoglio vá» chá»§ đỠphân cá»±c, bắt đầu từ những năm 1960, khi lần đầu ngà i khám phá ra tác phẩm phản Hegel cá»§a Gaston Fessard vá» các biện chứng vỠân sá»§ng và tá»± do trong Linh thao cá»§a thánh Inhaxiô thà nh Loyola. Äức Phanxicô nói vá»›i Borghesi rằng, “Fessard cho tôi nhiá»u yếu tố, mà vá» sau tôi hòa hợp chúng vá»›i nhau.â€
Fessard là má»™t ngưá»i trong nhóm tu sỹ dòng Tên theo cảm hứng cá»§a Maurice Blondel ở Lyon, cụ thể là bao gồm Henri de Lubac, Gaston Fessard và Michel de Certeau. Tá» báo Christius cá»§a há», được cha Maurice Guiliani biên táºp, đã định hình sá»± cách tân trong linh đạo Inhaxiô ở Argentina được khởi xướng bởi cha Miguel Angel Fiorito, linh hướng và ngưá»i nâng đỡ cho Äức Bergoglio trong tỉnh dòng.
Borghesi cho chúng ta thấy Äức Bergoglio hứng thú vá»›i sá»± căng thẳng giữa các cá»±c, là nhá» quyển Linh thao, khi khuyến khÃch ngưá»i ta sống đồng thá»i hai khÃa cạnh, có đức tin như thể má»i sá»± tùy và o Chúa nhưng hà nh động như thể má»i sá»± tùy và o chúng ta. Tư tưởng kinh Ä‘iển nà y cá»§a Dòng Tên bao hà m cả tá»± nhiên và ân sá»§ng, cho phép các môn đệ Chúa Kitô chìm sâu trong thế giá»›i nà y nhưng mở lòng vá»›i sá»± siêu việt, hay nói theo cách dá»… hiểu cá»§a Dòng Tên là “chiêm niệm trong hà nh động.â€
Sá»± phân cá»±c ở đây (ná»™i tại/siêu việt – hà nh động/chiêm niệm – trong thế gian/không thuá»™c vá» thế gian) vẫn luôn căng thẳng và má»™t sá»± tổng hợp má»›i ra Ä‘á»i.
Má»™t và dụ từ lịch sá» Mỹ La Tinh đã gây hứng khởi trong Äức Bergoglio và Methol Ferré, chÃnh là sá»± gặp nhau giữa ngưá»i da đỠbản xứ và ngưá»i Tây Ban Nha. Äoạn đầu cá»§a cuá»™c chinh phục, đúng tháºt là xâm lược vá»›i bạo lá»±c và mâu thuẫn, bóc lá»™t và tà n bạo. Nhưng Ä‘oạn sau, các tu sỹ dòng Tên đã láºp má»™t ná»n văn minh, tạo được má»™t tổng hợp cá»§a hai ná»n văn hóa mà vẫn tôn trá»ng cả hai.
Äể lá»›n lên trong Ä‘á»i sống thiêng liêng, ngưá»i ta cần sống trong sá»± căng thẳng bẩm tại đó hÆ¡n là cố gắng giải quyết căng thẳng bằng cách chá»n cái nà y và bá» cái kia. Ngược lại, những ngưá»i mang khuynh hướng phân rẽ lại cố dụ dá»— ngưá»i ta xem sá»± phân cá»±c là mâu thuẫn, là cuá»™c chiến giữa hai bên.
Tranh cãi quanh tông thư Amoris Laetitia, là má»™t vụ Ä‘iển hình vá» quan Ä‘iểm sai lầm rằng mâu thuẫn nảy sinh giữa thương xót và công lý, giữa giáo lý và mục vụ. Tháºt váºy, cả hai Ä‘á»u cần đến nhau, và cần giữ sá»± căng thẳng vá»›i nhau.
Khi sá»± căng thẳng tiếp tục tồn tại, cÅ©ng là dấu chỉ cho sá»± tháºt cá»§a Giáo há»™i, bởi sá»± tháºt là hợp nhất cá»§a những sá»± đối láºp, cÅ©ng như dị giáo là chỉ đứng vá» má»™t cá»±c hay má»™t giá trị và phá vỡ sá»± hợp nhất đó. G.K. Chesterton từng nói rằng dị giáo là má»™t ý tưởng tốt bị phát rồ.
Sai lầm cá»§a phép biện chứng Hegel, cÅ©ng như cá»§a biện chứng MacxÃt và chá»§ nghÄ©a thá»±c dụng Ä‘ang thống trị phương Tây đương thá»i, là xem cái toà n thể loại trừ cái riêng biệt, và sá»± trừu tượng đè bẹp sá»± cụ thể. Thế là bạo lá»±c thế chá»— kiên nhẫn.
Trong Giáo há»™i, cÅ©ng có cám dá»— vị luáºt và khắc nghiệt mà Äức Phanxicô đã không ngừng chỉ ra. Sá»± khắc nghiệt cá»§a phái Jansen là khóa chặt không cho ngưá»i ta mở ra vá»›i ân sá»§ng, là tách rá»i giáo lý khá»i hiện thá»±c nhân sinh.
Khi cái toà n thể (là chân lý, luáºt, giáo lý) loại bá» cái riêng biệt (là hiện thá»±c nhân sinh cụ thể, những tình huống mục vụ phức tạp) thì nó cÅ©ng mất Ä‘i lòng thương xót, vốn luôn lưu tâm đến những gì thiết thá»±c và cụ thể. Chân lý và lòng thương xót là má»™t hợp nhất trong căng thẳng.
Ở tâm Ä‘iểm cá»§a suy tư “trong căng thẳng†nà y, giá trị cá»§a má»—i cá»±c Ä‘á»u được nhìn nháºn và đưa đến vá»›i nhau, hÆ¡n là nhất quyết rằng chúng mâu thuẫn. Sá»± tổng hợp rút ra luôn là má»™t cuá»™c gặp gỡ giữa ân sá»§ng và tá»± nhiên, và đó là nhá» Chúa Thánh Thần.
“Ngưá»i Kitô hữu được kêu gá»i trở nên má»™t nÆ¡i hiệp nhất giữa những chia rẽ cá»§a lịch sá», được kêu gá»i Ä‘em bi kịch cá»§a thá»i đại và o trong Thiên Chúa,â€Â đây là tóm tắt cá»§a Borghesi vá» quan Ä‘iểm cá»§a Äức Phanxicô đối vá»›i vai trò cá»§a Kitô hữu trong thế giá»›i nà y.
Äức Phanxicô đã áp dụng nhiá»u suy tư cá»§a Guardini và o lÄ©nh vá»±c chÃnh trị. Sá»± hợp nhất có được, bằng cách để Ân sá»§ng hoạt động trong thế gian. Không phải bằng cách tránh xung đột hay bằng cách áp đặt má»™t tráºt tá»±, nhưng là bằng cách giữ những cá»±c đối láºp gần nhau để nảy sinh má»™t sá»± tổng hợp nhưng vẫn gìn giữ hai cá»±c đó.
Bốn nguyên tắc nổi tiếng cá»§a Äức Phanxicô nằm trong tông huấn Evangelii Gaudium, câu 222-237. Và má»™t nguyên tắc then chốt là : hiện thá»±c thì hÆ¡n ý niệm. Không như phép biện chứng Hegel vốn không bao giá» ngoái đầu nhìn lại trong chuyến bay và o trừu tượng, phép biện chứng cá»§a Äức Phanxicô vá» cÆ¡ bản là má»™t vòng tròn, trong đó sá»± tổng hợp phải luôn luôn trở lại vá»›i hiện thá»±c cụ thể, để sá»± tổng hợp má»›i không bao giá» bị biến thà nh chá»§ nghÄ©a lý tưởng.
CÅ©ng như thế, giáo lý cá»§a giáo há»™i, má»™t tổng hợp cá»§a luáºt và thá»±c hà nh mục vụ, cÅ©ng phải không ngừng lấy lại gốc rá»… trong thá»±c tế mục vụ, đừng để nó biến thà nh má»™t dạng vị đạo đức cá»±c Ä‘oan.
Hiểu được suy tư biện chứng cá»§a Äức Phanxicô là tháºt sá»± nắm bắt được chìa khóa cho gần như má»i chuyện xảy ra trong triá»u giáo hoà ng cá»§a ngà i, như tầm quan trá»ng cá»§a lòng thương xót, đưa thá»±c tế mục vụ và o trong thần há»c, báºn tâm cho sá»± thiết thá»±c và gần gÅ©i…
Khi giải mã suy tư cá»§a Äức Phanxicô, Borghesi không chỉ cho thấy ngà i là má»™t tư tưởng gia độc đáo và minh tuệ, mà còn cho chúng ta thấy rõ tác động cá»§a Æ n Chúa lên tư tưởng.
Má»™t quyển sách rất đáng để nghiá»n ngẫm.
J.B. Thái Hòa chuyển dịch
Phanxicovn