CUỘC XƯNG ÐẠO VÀ TỬ ÐẠO CỦA ÔNG MATTHÊÔ LÊ VĂN GẪM (bị bắt 8-6-1846, xử trảm 11-5-1847)

Tên tử tội mặc áo gấm thắt khăn xanh hiên ngang bước đi, miệng nói với người lính cầm thẻ rao rằng phải rao cho to và rõ ràng đúng như đã viết trong thẻ. Người lính cầm thẻ, viết bằng chữ Nho tội trạng của tù nhân, vội cất tiếng rao to: “Lê Bối theo đạo Giatô, đi Hạ Châu (Singapore, Mã Lai) chở tây dương đạo trưởng bị nhà nước bắt vẫn không chịu quá khóa. Lệnh truyền phải chém”.

Lê Bối là tên quan án ghép cho vị anh hùng tử đạo Matthêô Lê Văn Gẫm. Khi bị bắt ngài xưng tên là Bửu nhưng quan đã sửa lại thành Bối. Cả hai tên Bửu và Bối đều nói lên nguyện ước của vị anh hùng muốn trối lại một dòng máu hiên ngang chịu chết vì đạo cho con cháu. Chính vì thế mà ngài bắt tên lính cầm thẻ phải rao cho tỏ tường.

Ðức Cha Lefebvre là người được ông Gẫm sang đón về đã viết tường thuật về cuộc xưng đạo của ngài như sau: “Matthêô Gẫm, 34 tuổi, cha mẹ theo đạo Công Giáo, ở tỉnh Biên Hòa. Ông có đời sống gương mẫu và trong hai năm dấn thân làm việc cho giáo hội, lòng nhiệt thành của ông tăng gấp bội”.

Thực ra ông đã có lần lỗi nghĩa vợ chồng, và để ăn năn đền tội, ông sống đạo đức và quyết tâm giúp việc Chúa. Matthêô Gẫm là con đầu lòng của hai ông bà Phaolô Lê Văn Lại và Maria Nguyễn Thị Nhiệm ở họ Tắt, làng Long Ðại, xứ Gò Công, Biên Hòa, sinh khoảng năm 1813. Khi còn nhỏ ngài siêng năng đi học kinh với chúng bạn và được bầu làm trưởng đoàn, ở nhà thì giúp cha mẹ, bốn em trai và em gái.

Năm được 15 tuổi, cậu Gẫm vào trường Lái Thiêu học làm linh mục. Nhưng vì người cha đã lãng tính không kham nổi việc gia đình một mình nên đã bắt cậu Gẫm trở về gia đình. Tới tuổi lập gia đình, ông cưới một cô thiếu nữ Công Giáo đạo hạnh ở họ Thành, Long Ðiền, cũng trong tỉnh Biên Hòa nhưng thuộc phủ Phước Tuy, Bà Rịa. Sau khi cưới vợ, ông Gẫm về ở quê của vợ và sinh được bốn người con, trong đó có hai người cũng chết vì đạo. Cha Lợi coi xứ Bà Rịa thấy ông Gẫm khỏe mạnh, thông thạo buôn bán và việc đi biển, liền cậy nhờ ông lo việc cho cả địa phận nữa.

Theo lệnh bề trên, Cha Lợi xuất tiền đóng tầu nhờ ông Gẫm chỉ huy sang Singapore để đón các thừa sai và các chú học ở trường Penang. Chuyến đầu ông đi trót lọt, nhưng sau đó tiếng đồn ông sang Singapore lan rộng. Năm 1846, Thừa Sai Miche được lệnh Ðức Cha Lefebvre, lúc bấy giờ đang cai quản địa phận Sài Gòn mới được tách khỏi địa phận Ðàng Trong, thu xếp tầu sang đón ngài cùng Cha Duclos và các chú về địa phận. Lần này ông Gẫm đã ngần ngại vừa phần công việc hết sức quan trọng sợ lo không nổi vừa phần đã có tiếng đồn sợ quan quân để ý. Nhưng vì Cha Lợi ép nhiều lần nên ông đánh liều nhận lời. Ông liền về nhà chào từ giã cha mẹ như là lần cuối, riêng với mẹ già ông Gẫm đã nói rõ những khó khăn và ý chí sắt son phục vụ giáo hội Chúa: “Cha Lợi cứ trách con làm sao không đi cho nhanh chóng. Ðã trễ hai tháng, nên con phải đi hôm nay. Con nghĩ chuyến này không tránh khỏi nạn vì thiên hạ đồn Lái Gẫm đi Hạ Châu. Có lẽ con phải chết song không hề chi, con sẵn lòng chịu chết vì Chúa”.

Ông Gẫm cùng với sáu tay chèo người Công Giáo, thầy Sư, thầy Bổn và mấy chú học trò, căng buồm đi về hướng Phú Quốc. Ra khơi rồi ông mới nói rõ cho mọi người biết thuyền đi sang Singapore đón đức cha.

Dừng tại Singapore độ hai tháng để sửa soạn các việc, ngày 23-5-1846, Ðức Cha Lefbvre, Cha Duclos (Lộ) và ba chủng sinh xuống tầu cùng với các đồ đạo và đồ tiếp tế cho địa phận để về nước. Trên biển cả tầu chở nặng không đi nhanh được, lại gặp gió bão và tầu cướp rượt theo nữa, nhưng mọi hiểm nghèo đều qua đi.

Ngày 6-6, tầu về đến cửa Cần Giờ, ông Gẫm làm hiệu để ghe ở trong ra đón đức cha và Cha Duclos xuống trước. Theo như đã định thì ông Trùm Huy, họ Chợ Quán, phải có mặt, nhưng ông đã có mặt trước cả một tuần để chực chờ mà không thấy gì nên ông kiếm củi rồi đi về. Tầu của ông Gẫm về tới cửa Cần Giờ, chờ một ngày mà không có ghe ra đón, ông liều mình cho tầu vào trong bến ban đêm. Ðêm hôm ấy có trăng sáng nên tầu đã bị toán lính tuần tiễu nhận diện, chèo thuyền đến bắt. Họ lên tầu lục soát bắt được đức cha và Cha Duclos. Ông Lái Gẫm phải bỏ ra mười nén bạc cho năm tên lính họ mới cho đi. Tầu lớn chở nặng nên chỉ có thể chèo đi chầm chậm. Khỏi một hồi lâu, lính trở lại trả tiền và nhất định bắt tầu trở lại đồn Thủ Ngữ. Thấy truyện đổ bể, Lái Gẫm định cho người bắt lính trói lại và đi tiếp vào bờ để đức cha xuống rồi sẽ hay, nhưng đức cha không bằng lòng xâm phạm đến người khác như vậy. Lần này ông Gẫm phải hối lộ cả một rổ bạc. Ðến gần sáng thì đoàn lính đông hơn trở lại. Vì mấy tên lính chia tiền không đều nên có kẻ tức giận đi báo cho quan xin mang thêm nhiều lính đến bắt. Thầy Niên đã đứng ra xin chịu tội nhưng ông Gẫm một mực nhận mọi trách nhiệm. Tất cả bẩy người Việt bị bắt nhưng có mình Lái Gẫm bị trói lại và đeo gông. Tất cả các đồ đạc, hòm tiền bị tịch thu hết, còn các tù nhân bị giải về Sài Gòn. Ðức cha và Cha Duclos được ở nhà khách của quan, còn ông Gẫm và các người Việt bị giam trong tù. Trong khi chờ lệnh của triều đình Huế, Cha Duclos kiệt sức chết ngày 26-7. Cha được quan khâm sai cho phép an táng bên cạnh mộ Ðức Cha Bá Ða Lộc. Còn Ðức Cha Lefebvre được lệnh giải về Huế.

Mấy ngày sau khi bị bắt, các quan đem ông Gẫm ra tòa để lấy lời khai. Vừa bị đánh đòn vừa bị ép chối đạo nhưng ông Gẫm vẫn một lòng can đảm không chối đạo. Trước hết ông Gẫm khai tên là Bửu, 34 tuổi, quê quán Bà Rịa, đưa ghe đi Phú Quốc rồi ghé Hạ Châu. Tới đây quan tra tấn để bắt ông khai cho đúng: “Ghe đi Hạ Châu thì phải khai cho thật”.

Ông Gẫm bị đòn đau nói: “Thì tôi đã khai đi qua Hạ Châu nữa, sao còn tra tấn?”
– “Ai sai ông đi Hạ Châu? Có phải đi chở đạo trưởng Tây về không?”
– “Tôi gặp các ông ấy ở Hạ Châu và các ông ấy mướn tôi chở về Nam Việt. Vì muốn lợi nên tôi nhận chở. Lại nữa tôi cũng có lòng mộ đạo nên càng muốn chở về nước để các ngài dậy dỗ thiên hạ bỏ đường lầm lạc mà theo đạo ngay”.
– “Ông chở đạo trưởng Tây đi đâu?”
– “Các ông ấy muốn tôi chở về Gò Sỏi”.

Quan giận dữ bẻ lại: “Gò Sỏi chỉ có người lương, không có người Công Giáo, sao lại về đó? Ngươi phải nói cho thật về đâu và về nhà ai?”
– “Tôi nói chở về Gò Sỏi, quan lớn không tin, tôi biết chở tới đâu nữa mà nói? Xin quan lớn làm ơn chỉ cho tôi biết phải chở hai đạo trưởng ấy đi đâu để tôi khai cho vừa ý quan lớn”.

Ông Gẫm khôn khéo khai như vậy vì không muốn làm hại bất cứ một họ đạo nào hay nhà nào, chỉ muốn một mình chịu mà thôi, nhưng lại làm cho quan tức giận tra tấn thêm:
– “Vậy thì mi bỏ đạo đi”.
– “Ðạo tôi là đạo ông cha truyền lại tôi không thể bỏ được, tôi sợ phạm tội bất hiếu”.

Ðến đó thì hết buổi tra vấn, quan truyền dẫn tù nhân về trại giam. Ra khỏi công đường, ông Gẫm vui vẻ vì được chịu đòn và nói với các bạn cùng bị bắt: “Chúng ta hãy cầu nguyện xin Chúa ban thêm sức để được vững lòng chịu mọi sự khó. Dầu cho quan có hạch hỏi thế nào, đừng có ai nói lời gì mà làm khốn khổ đến kẻ khác. Hễ mũi dại thì lái chịu đòn, bất cứ điều gì anh em cứ đổ tội cho tôi là xong.”

Ðến ngày hôm sau quan án xin tổng đốc Trần Văn Trung tra hỏi. Quan tổng đốc này không ghét đạo cho lắm nhưng lại có tính sợ sệt, nên cũng bắt đem ông Gẫm ra công đường tra hỏi. Nói mấy câu xỉ nhục đạo rồi bắt ông Gẫm khai chở thừa sai về giao cho ai. Mục đích các quan muốn biết các người Việt đồng lõa để làm tiền làm tội mà thôi. Vì thế ông Gẫm không khai gì thêm, thà chịu đòn một mình thay cho mọi người khác. Ông bị đòn đau quá thì nói với quan: “Quan lớn cho đánh tôi đau như thế này sợ rằng đau quá tôi phải khai là tôi chở mấy thừa sai về đây cho các quan đó”.

Nghe vậy quan càng giận hơn nữa nên ra lệnh đánh đập ông cho hả cơn tức. Sau đó quan lại dụ dỗ ông bước qua thập giá lính vừa vẽ xuống đất:
– “Ông quá khóa đi rồi tôi làm án nhẹ cho”.
– “Tôi không bao giờ chịu bỏ đạo”.

Quan cho tra tấn mạnh hơn nữa. Trong số các ký lục, có ông Tư Ngạn thấy ông Gẫm bị đánh dữ tợn quá mới bầy mưu nói với quan rằng: “Nếu nó có quá khóa chăng nữa, thì nó vẫn có tội gian thương, chở cố Tây về nước, tra khảo thêm làm gì. Xin quan án làm án chung cho tiện”.

Quan tổng đốc nghe thấy hợp lý nên cho lệnh cởi trói và đưa về nhà giam. Bằng ấy chưa đủ, ông Gẫm còn phải đến cho quan Bố Chánh hạch hỏi và cứ đi qua đi lại các dinh của ba quan lớn bốn năm lần nữa. Sau hai mươi ngày dụ dỗ không được, các quan làm án kết tội ông Gẫm ba điều: tiền ký gian thương, đạo tải dương nhân dương thi, bất khẳng quá khóa thập tự, tấu thỉnh trảm phiêu buôn lậu. Nghĩa là có tội chở cố Tây và sách Tây, không chịu bước qua ảnh thập tự, xin chém bêu đầu. Sau đó các quan tâu án về triều đình.

Bị tra tấn dữ dằn, lại phải khổ sở mang gông cùm, ông Gẫm không ca thán mà vẫn vui lòng luôn. Ông thường nói: “Chúa định như vậy, xin vâng theo ý Chúa”.

Với các bạn cùng bị bắt ông khuyên họ: “Anh em đừng có năn nỉ điều gì. Dầu sống dầu chết thì cũng là vì Chúa, nếu chết vì đạo là phần tốt nhất”.

Ðịa phận cắt cử người săn sóc cơm nước cho ông vì gia đình của ông bị quan quân lùng bắt đã phải trốn chạy. Có một người em bị bắt nhưng yếu lòng đã bước qua chữ thập. Một lần Cha Minh đi qua Sài Gòn ghé vào nhà tù thăm ông, và khuyên ông đừng lo chi đến vợ con, đã có địa phận lo. Ông Gẫm cười nói: “Thưa cha, con sẵn lòng chịu mọi sự khó theo ý Chúa. Con không lo lắng về vợ con hay cửa nhà gì cả….”

Mọi người thấy đức tin mạnh mẽ của ông thì đều nói là chính Chúa xuống sức mạnh cho ông. Ít lâu sau bà mẹ cũng lẻn trốn xuống thăm con vừa khuyên vừa khóc lóc. Ông Gẫm nói với mẹ: “Mẹ đừng có khóc làm gì, được chịu chết vì đạo con lấy làm vui sướng lắm. Con không dám bỏ đạo đâu. Mẹ cũng đừng lo điều gì cho con, chỉ xin mẹ cầu nguyện. Còn con thơ con sẽ xin giáo hội giúp đỡ. Trước sau cũng chết, chẳng lẽ con cứ lột xác sống mãi ở đời này ru? Con chịu chết vì đạo là ơn phúc trọng vô cùng”.

Sau này chính bà mẹ đã trả lời cho linh mục điều tra án phong thánh như sau: “Hai vợ chồng chúng con nghe con chịu chết thì không có phàn nàn, trái lại vui mừng nữa vì con chết như vậy được làm thánh”.

Có lần ông ký lục Ngạn cũng vào tù thăm ông Gẫm, thấy ông vui vẻ thì nói: “Ông Gẫm này, ông bị kết án mà sao vẫn vui vẻ làm vậy, không sợ gì sao?”

Ông Gẫm cười nói: “Cám ơn quan, tôi có phải là trộm cướp gì mà sợ mà buồn. Tôi được chết vì đạo là một phước lớn”.

Bảy tháng chờ đợi, ông Gẫm nhiều lần nói với người khác sao không đem đi xử cho chóng. Trong tù ông Gẫm được Cha Thán trá hình đến giải tội và cho rước Mình Thánh Chúa ba lần. Cha Thán còn hứa sẽ liệu cách cho ông được lãnh bí tích tha tội lần cuối trước khi ra pháp trường.

Ðến tháng 2-1847 thì bản phê án mới tới Sài Gòn. Lời phê của bộ hình và được vua Thiệu Trị y án như sau: “Bộ hình thừa thiên chuẩn theo bản án của tỉnh Gia Ðịnh: Lê Bối có tội theo tà đạo từ lâu, tội lén đi nước ngoài và đem đạo trưởng Tây về nước, lại không chịu quá khóa. Hắn cố chấp vi phạm luật lệ. Vì vậy năm tới theo hạn định phải chém đầu như bản án. Còn bẩy tên đồng phạm thì đổi thành tù chung thân”. Các quan tỉnh Gia Ðịnh lại muốn xin đổi án dung mạng cho ông Gẫm nên làm sớ về triều đình, nhưng gặp lúc quân Pháp đến Cửa Hàn bị quân triều đình tấn công đã bắn trả lại làm chìm năm chiếc tầu chiến và 100 ghe khác, triều đình ra lệnh xử trảm ngay.

Các quan tỉnh Gia Ðịnh được lệnh, liền ấn định ngày đem xử. Ông ký lục Ngạn nhắn người đưa tin cho ông Gẫm biết để chuẩn bị. Mấy ngày trước khi chịu xử, ông Gẫm lo buồn vì tội xưa của ông, than thở với Chúa: “Lạy Chúa, hình phạt con phải chịu đây vẫn chưa đủ để đền tội lỗi của con”. Ông cũng viết thơ cho Thừa Sai Miche, sau làm giám mục, như sau: “Từ ngày bị bắt con chẳng trông mong gì hơn vì đời này chóng qua mà ở trên trời mới được sung sướng đời đời, nên con chỉ ước ao một sự mà thôi là làm cho sáng danh Chúa. Những ngày còn ở trong tù thật là những ngày vui mừng. Con không buồn rầu lo lắng gì về vợ con, cha mẹ hay anh em. Ý Chúa đã định làm vậy thì con vui lòng cúi đầu tuân phục, ngõ hầu được xứng đáng vào hàng con cái thảo hiền của Chúa. Phải chiến thắng trận dưới đất này đã mới được phần thưởng vô cùng trên thiên đàng”.

Ngày 11-5-1847 quan truyền lệnh đem ông Gẫm đi chém. Mấy ngày trước đó địa phận gửi cho ông hai bộ áo mới để ông mặc đi xử. Quan còn khuyên nhủ ông một lần cuối bỏ đạo để khỏi chết và biết thương vợ thương con, nhưng ông một mực bỏ ngoài tai và sẵn lòng chết vì đạo. Ông nói với các ký lục: “Tôi vui lòng chịu chết lắm, chưa bao giờ tôi được vui mừng như hôm nay. Nếu tôi nói một tiếng thì khỏi chết nhưng tôi thà mang tội trước mặt vua chẳng thà mất lòng Chúa. Chỉ một chút nữa tôi sẽ được hạnh phúc thật”.

Dân chúng theo thật đông, trong đó có Cha Thán đến như lời đã hứa. Tới nơi pháp trường quan định, lính đóng lại sửa soạn thì dân làng ra lạy quan xin đem đi xa hơn để xử. Quan cho lệnh đến nơi khác gọi là Bánh Tráng và lý hình trải đệm, chặt xích xiềng, mở trói. Trong khi đó mấy ông trùm len lỏi đưa Cha Thán đến gần hơn để ông Gẫm biết có cha ở đàng sau. Thấy cha rồi ông xin lý hình cho một ít phút sửa soạn. Khi thấy ông đấm ngực, Cha Thán cũng giơ tay ban phép giải tội. Thế rồi ông quì nghiêm trang bảo lý hình thi hành nhiệm vụ. Chúng trói tay ông vào cọc, buộc tóc lên trên đỉnh đầu và chờ lệnh. Hồi chiêng vừa dứt, tên lính cầm đao chém một lát gần đứt đầu, phải cứa thêm lát thứ hai cho đầu rơi xuống đất. Lý hình giơ đầu lên cho quan xem thấy rồi bỏ xuống, và chạy đi xa. Giáo dân ùa vào thấm máu và ba người em cùng với các ông trùm lo việc tống táng.

Xác vị anh hùng tử đạo được đưa về họ Chợ Quán có Cha Thán đợi để làm lễ an táng rồi chôn ở đất thánh cũ bên cạnh tảng đá lớn để làm dấu. Ông trùm Phước mua được các xích xiềng và tấm thẻ trao cho Cha Miche.

Năm 1864, hết thời kỳ cấm đạo, Ðức Cha địa phận cho đem xác ngài lên, có hai bác sĩ người Pháp chứng nhận đúng là hài cốt của ngài, rồi bỏ vào trong một bình gỗ tốt đem vào nhà thờ Chợ Quán. Ðến năm 1870, Cha Colombert người Mỹ, có trách nhiệm làm án phong thánh lại mở ra đếm các xương và lấy vải lụa bọc lại bỏ vào hòm và niêm phong mang về nhà trường Thánh Giuse. Và lần sau cùng năm 1900 Ðức Cha địa phận lại xem lại xương thánh lần cuối cùng trước khi Ðức Thánh Cha Leo XIII phong ngài lên bậc Chân Phước.